Еңбек адамын қолдау тетігі

– Марат Амангелдіұлы, Мін­­детті әлеуметтік сақтан­ды­­ру жүйесі еңбек адамын Мемлекеттік әлеу­мет­тік сақ­тан­дыру қорынан қо­сымша әлеу­меттік қолдауды қам­та­ма­сыз етеді. Бұл төлемдер қан­дай қа­ражат есебінен бө­лі­неді?

– Елімізде міндетті әлеу­меттік сақ­тан­дыру 2005 жылдан бастап әртүрлі әлеуметтік жағдайлар туындаған кезде еңбек азаматтарын әлеуметтік қол­дау­дың қосымша тетігі ре­тінде енгізілді. Міндетті әлеу­мет­тік сақ­т­андыру жүйесі­нің қар­жы­лық ресурстары жұмыс беру­ші­лердің жұмыскерлер үшін, сон­дай-ақ жеке кәсіпкерлер мен арнайы тә­жіри­бе­мен айналысатын адамдарға кемінде бір және жеті еселенген ең тө­мен­гі жа­ла­қы көлемінен аспайтын табыстың 3,5% мөлшерінде берілетін әлеу­меттік төлемдер есебінен қа­лып­­тастырылады. Бұл ретте әлеу­меттік төлемдер міндетті зей­нетақы жарналары сияқты жұ­мыс­кердің жалақысынан алынбайды, жұмыс берушілердің қаражаты есебінен төленеді.

Мін­детті әлеуметтік сақтан­дыру жү­йе­сі ынтымақ­тас­тық қағидаттарына не­гіз­делген, өйт­кені әлеуметтік төлемдер бар­­­лық еңбек азаматы үшін бе­ріледі, ал төлемдерді тек әлеу­мет­тік оқыс жағдай туын­даған адамдар ғана алады. Мін­дет­ті әлеуметтік сақтандыру жү­йе­сіне 6,8 миллионнан аса жұмыс іс­тейтін азамат қа­тысады, бір жылда оның 1,2 мил­лионға жуы­ғы әлеуметтік төлем­дер ала­ды.

– Әртүрлі санаттағы төлеу­ші­лер үшін әлеуметтік ауда­рым­­дарды төлеу тетіктері тура­лы айта кетсеңіз. Мәсе­лен, жеке еңбек шартында ай са­йын­­ғы табысы 200 мың теңге кө­ле­мінде болатын жағдайда қа­лай болады?

– Төлеуші (жұмыс беруші) Мем­ле­кеттік әлеуметтік сақ­тан­ды­ру қоры­на әлеуметтік аударымдарды ай са­йын «Аза­маттарға арналған үкімет» мем­­ле­кеттік корпорациясының банк шоты ар­қылы әлеуметтік аударымдар төленетін айды көрсете отырып, есептеу объек­ті­сі­нің 3,5%-ы есепті айдың 25-күнінен кешіктірмей тө­лей­ді.

Жұ­мыс берушінің Қорға әлеу­меттік аударымдар тө­лен­бей­тін кірістерін қос­па­ған­да, жұмыс берушінің еңбекке ақы төлеу ретінде кірістер тү­рін­де тө­лей­тін шығыстары жұ­мыс­кер­лер үшін әлеуметтік аударымдар есептеу объек­тісі бола­ды. Әлеуметтік аударым­дар тө­лен­бейтін кірістер санатына мін­дет­ті зейнетақы жарналары (МЗЖ) енгі­зіл­ген. Егер жұмыскердің бір айда есептелген табысы 200 000 теңге болса, онда әлеуметтік аударымдар көлемі 6 300 теңгені (200 000 теңге – 10% (МЗЖ)*3,5%) құрайды.

Салық кодексінің 774-бабына сәйкес бірыңғай жиынтық төлемді (БЖТ) төлеуші жеке тұлғалар үшін әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінің 20%-ын құрайды. БЖТ төлеу­ші­лер үшін әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісі республикалық және облыстық маңызы бар қала­лар­да сәл бас­қаша, мәселен, Ас­танада ай­лық есептік көрсет­кіш­тің (АЕК) 1 еселенген көлемі және 0,5 АЕК болады. Бұл ретте БЖТ қа­зіргі және алдағы ай­лар үшін төленуі мүмкін, ал өткен кезең­дер үшін төленбейді. Төлем ме­ханизмі қарапайым – екін­ші дең­гейдегі банктердің мобильді қо­сымшалары арқылы БЖТ төленеді. Мемлекеттік кор­по­ра­цияға түскен қаржы төмен­де­гідей тәртіппен қайта бөлінеді. Яғни жеке табыс салығына (ЖТС) – 10%; МЗЖ Бірыңғай жи­­нақ­таушы зейнетақы қорына (БЖЗҚ) – 30%; әлеуметтік аударымдар қорға – 20%; аударымдар мен жарналар әлеуметтік ме­ди­­циналық сақтандыру қорына (ӘМСҚ) – 40%.

– Қарапайым еңбек адамы үшін бұл әлеуметтік төлем­дер­дің кейбір механизмі кү­р­делі екені рас. Ал маңыз­ды­рағы – әлеуметтік төлемдер мен жеке та­быс салығын азаматтар қа­лай оңтайлы реттей алады?

– 2023 жылғы 1 қаңтардан бас­тап жұмыскерлердің табысынан әлеуметтік төлемдер мен жеке табыс салығын төлеу жөніндегі міндеттемелерді орындауды оңай­­лату мақсатында Бірыңғай тө­лем (БТ) енгізілді. Мәселен, Са­лық кодек­сі­нің 77-тарауының 3-параграфында және 78-тарауында көзделген арнаулы салық режімдерін қолданатын шағын микрокәсіпкерлік пен шағын кәсіпкерлік субъектілері жеке тұлғаға жалақы түрінде табыс төлейтін, сондай-ақ БТ фор­ма­тында жұмыскерлердің та­быс­­­тарына салық салу тәртібін таңдаған, жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар БТ төлеушілер болып саналады. 2023 жылы БТ көлемі жұмыскерлер табысының 20%-ы құрайды. БЖ құрамына: жеке табыс салығы (ЖТС) – 9%; БЖЗҚ-ға МЗЖ – 50%; әлеуметтік аударымдар үшін қорға – 16%; ӘМСҚ-ға жұмыс берушінің ауда­рым­дары үшін –15%; ӘМСҚ-ға жұмыскерлердің жарналары – 10%.

– Әлеуметтік аударым­дар­дың ең тө­менгі және ең жоғар­ғы көлемі белгі­лен­ген бе?

– Бір төлеушіден әлеуметтік ауда­рымдар есептеудің ай са­йын­ғы объектісі республикалық бюджет туралы заңға сәйкес қаржы жылына белгіленген ең төменгі жалақының (ЕТЖ) 7 еселенген көлемінен аспауға тиіс (2023 жылы: 7 * 70 000 теңге *3,5% = 17 150 теңге). Егер күнтізбелік ай үшін әлеуметтік аударымдар есептеу объектісі бір ЕТЖ-ден кем болса, онда әлеуметтік аударымдар бір ЕТЖ негізге алына отырып есептеледі және төленеді (2023 жылы: 70 000 теңге *3,5% = 2 450 теңге). БТ құрамындағы ай сайын­ғы ең жоғары әлеуметтік аударымдар көлемі 7 ЕТЖ-дан 3,2%-дан аспауы тиіс (2023 жылы: 7 * 70 000 теңге *3,2% = 15 680 теңге).

– Қордан берілетін әлеу­мет­тік төлем­дер­ді есептеу әлеу­мет­тік аударымдар негі­зін­де жүргізіледі дедіңіз. Осыған орай әлеу­меттік аударымдардың түс­уін қалай бақылауға болады?

– Міндетті әлеуметтік сақ­тан­дырудың маңызды факторы – жұмысқа ресми түрде орналасу немесе қызметті тіркеу. Өйт­кені төлем көлемі қорға түс­кен әлеуметтік аударымдарға тіке­лей байланысты болады. Осы­ған орай жұмыс істейтін аза­маттарға қорға түскен әлеу­меттік аударымдардың дұ­рыс­ты­ғы мен мерзімін тұрақты түрде тексеріп отыруын ұсын­дық. Бұл ақпараттарды алу­дың әртүрлі мүмкіндігі бар. Мә­селен, egov.kz электрондық үкімет порталы, (Басты бет /Азаматтарға/ Жұмысқа орналастыру және жұмыспен қамту / Жұмысқа орналастыру және жұмыс іздеу / Міндетті әлеу­­мет­тік сақтандырудың әлеу­­меттік аударымдары туралы ақ­парат) Мемлекеттік кор­по­­рацияға (Халыққа қызмет көрсету орталықтары) немесе Қордың филиалына жеке басын куәландыратын құжатпен жүгіну арқылы ала алады. Қоры­тын­дылай келе, қазір міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі еңбек азаматтарының әлеуметтік қорғалуын арттыруға және қо­сым­ша ынталандырулар жасауға бағытталған еліміздегі әлеуметтік қамсыздандырудың маңызды әрі тиімді тетігіне айналып келе жатқанын айтуға болады.

– Толыққанды мәліметіңіз үшін рахмет.

Әңгімелескен

Бақытбек ҚАДЫР,

«Egemen Qazaqstan»