Әлдебір сайттан әлем жаңалықтарын оқып отырып, БҰҰ-ның «Жаһандық жылыну бітті, енді жаһандық қайнау басталады» деген пікірін оқыдым. Аңдасақ, бұл – адамзатқа үлкен ескерту. Жыл сайын жаз басталысымен әлемде қаншама орман мен жайылым өртке оранып, онсыз да тозып жатқан табиғат одан сайын бүлініп, Жер-Ананың жүрегі жараланады. Осыдан он шақты жыл бұрын әлем ғалымдары адамзат болашақта жаһандық жылынудан зардап шегетінін айтып, дабыл қақты. Жапан далада бозторғайдың шырылын ешкім естімейтіні сияқты, әлгі ғалымдардың да ескертуін естіген құлақ аз болған сыңайлы.
Орданы орманға айналдырған
Ежелгі қоғамда өмір сүрген адамдар бардан жоқ жасап, жасаған ортасын бүтіндеп, табиғатпен етене бола білді. Қаншама бұлақтың көзі ашылып, сан миллион ағаш егіліп, көлеңкесін сансыз ұрпақ саялады. Мұның бәрі еңбектің және оны бағалаудың жемісі. Ал қазір ше? Қазір бәрі басқаша. Осындайда ең алғаш орман отырғызған адам кім болды екен деген сұрақ туындайды. Оның жауабы табылғанша, біз қазақтың ең алғаш орман отырғызған ізгі азаматының экологияға қосқан үлесі туралы айта кетейік. Хан ордасын қай жерде салу туралы шешім қабылдауда атақты географ ғалымдармен ақылдасқан Жәңгір хан жер астындағы су көзінің жер үстіне жақын орналасқанын құп көріпті. Бұл жағдайда құмның үстінде терек, шегіршін, емен, ақ қайың, үйеңкі және қараған ағаштарының өсетінін білдіреді. Жәңгір ханның тұсында оның жетекшілігімен салынған орман ауданы 16 мың гектарды құрады. Орманды аман қалдыру үшін Жәңгір хан бақылаушылар да тағайындады. Бұл сол кездегі ел билігін қолына алған ханның экологиялық санасының тым жоғары екенін білдіреді.
Пейіннің адал пейілі
Ал «Үндістан орманшысы» деп аталатын мынадай бір ізгі оқиғаны оқырманға ұсынғымыз келеді. Үндістанның шығысында «Majuli» дейтін арал бар. 1900 жылдан бері климаттың нашарлауынан бұл аралдың экологиясы қатты өзгеріске ұшырайды, нәтижесінде, арал аумағы қу медиен шөлге айналып, сонда өмір сүретін жабайы аңдар алысқа босып кетеді. Бұл оқиға сол елдегі тұрғындарды да бейжай қалдырмайды. 1979 жылы 16 жастағы үндістандық Жадав Пейін (Jadav Payeng) сол қиын жағдайды өз көзімен көреді. Оның туған жері Үндістанның шығысындағы Асамбан өңіріне бір реткі тасқын суы жылан ағызып әкеледі. Тасқын басылған соң, әлгі жыландар қозғалуға да шамасы жетпей, сол жерде қырылып қалады. Осы сүркейлі көрініс оның санасына сілкініс әкеледі. «Әлгі жыландар шөл далада өмір сүре алмады, өйткені сол кезде онда жалғыз түп ағаш та қалмаған еді. Мен жыландардың өлі бейнесіне қарап отырып, көзімнен тарам-тарам жас аққанын білмеппін. Сол сәт ауыр қырғынды көзіме елестетті. Мен әкімдіктің орман басқару бөлімшесіне барып, шөл далаға ағаш егу туралы ұсыныс жасадым. Олар басын шайқап, ол жерге тек бамбук егіп, сынап көруімді айтты. Сол күндер өз қиындығымен мәңгі есімде сақталып қалды. Ойымды қолдайтын адам таппай дағдардым. Ақырында ойлағанымды жүзеге асырдым». Ойлағаны жүзеге асып, шөл даланың бойына қан жүгірткен Пейін сол күндерді осылай баяндайды.
36 жыл бойы ағаш еккен
Бір кездегі тіршілік кешу қиын болған қу медиен даланың бүгінде 550 гектар аумақтағы орманға айналарын ешкім де ойламаған болар? Құстың алуан түрі, бұғы, марал, мүйізтұмсық, жолбарыс, піл қатарлы аңдар орманға ағылып келіп, қайтадан сая тапты. Ол бір түп ағаш егуден бастап, бұл жұмақ мекенді жарату үшін 36 жылдық ғұмырын сарп етті. Соңында өзі бұл мекеннен айырылмастай күйге түседі. Пейін 36 жыл бойы үзбей әр күні бір түп ағаш егуді дағдыға айналдырды. Ресми деректе ол аталған шөлді қалпына келтіру үшін он неше мың түп ағаш егіпті. Еккен ағашын суару Пейін үшін үлкен мәселенің бірі еді. Өйткені ормандықтың көлемі тым үлкен еді. Оның үстіне өзеннен жалғыз өзі су тасып, ағаш суару – аса қиын іс. Нәтижесінде, ол мұның да амалын табады, бамбук жапырағын жалғап, үстіне балшықтан кішкене науаша жасап, оның түбінен тесік ашып, науашаға құйылған суды бамбук жапырағынан жасаған тоғанға жіберіп, ағаштарға ақырындап су жеткізеді. Осындай мехнатпен 20 жылын өткізген ол ормандықтағы ағаштарды аман-есен қатарға қосады.
Бұдан сырт Пейін экологияны танып-білуге ынталанып, ортаны әуелгі қалпына қайтарады. Ол жердің топырағы құнарсыз болғандықтан, Пейін әуелі құмырсқалар мен жауынқұртын әкеледі. Құмырсқа мен жауынқұрты тасқа айналуға шақ қалған топырақты жібітіп, топырақтың әуелгі қалпына қайтуына, құнарлануына ешкім де жасай алмайтын көмек жасайды. Құмырсқа мен жауынқұртының қарапайым әдісі ешбір техниканың тілін де қажет етпегені шындық.
Орманға деген мәңгілік махаббат
Орман арасында өмірін өткізуге ниеттенген Пейін ауылдағы қызметін тастап, орманға көшіп барып, бірнеше сиыр сатып алып, баспана тұрғызады. Күні бүгінге дейін бір отбасындағы бес адам орманда күн кешіп келеді. Уақыттың озуымен ағаштар аспанмен бой таласып өсе берді, кейбір қиыншылықтар да бара-бара шешімін тапты. Ормандағы пілдер егістікке жақындап, жергілікті тұрғындардың дақылдарына зиян сала бастайды. Еркінсіген жолбарыстар да халықтың қорадағы құсы мен малына ауыз салуды әдетке айналдырады әрі жабайы аңдар тұрғындардың өміріне қауіп төндірді. Ашуға бөккен жұрт Пейіннің мазасын ала береді.
Бұл қиын жағдайдан құтылу үшін Пейін сансыз түп ағаш егеді. Мұның ішінде банан ағашының саны ең мол еді. Мұның құпиясы, піл банан ағашын жақсы көреді, осы арқылы пілдерді орманнан шығармау әдісі көзделген болатын. Оның үстіне ормандықта өзге де жануар түрі көбейген соң, жыртқыш жолбарыстар мен басқа да аңдар орман арасынан азық тауып, ауа жайылып, тұрғындардың мазасын алмайтын болады. Жыл артынан жыл өтіп, баяғы қақыраған шөлді дала өз табиғатына қайта оралып, аңдар да өз мекенінде асыр салады. Пейіннің осындай ғибратты хикаясы көптеген ғалымды таңғалдырады: қазіргідей дамыған заманда жабайы аңдарды біз қорғамасақ, кім қорғайды? Пейіннің тәжірибесі ешқандай санақты қажет етпей-ақ, күн сайын ушығып бара жатқан экология мәселесін ойлауға жетелейді, тіпті теңдесіз техникалардың да табиғи байлықты сақтап қалуға еш дәрменсіз екенін түсіндірді.
«Еңбегі бардың өнбегі бар»
2008 жылы Үндістан үкіметінің орман басқару мекемесі бір топ мекен ауыстырған пілдерге ілесіп, Пейіннің ормандығына барады. Ормандық сол кезден бастап Пейіннің жақсы көретін үй жануары «Maolai»-дың атымен аталып, «Forest Maolai» («Маулай ормандығы») деп аталды. 2012 жылы Үндістанның астанасы Жаңа Делидегі Нехру университеті (Nehru University) Пейінді марапаттап, оған «Үндістан орманшысы» (Forest man of India) деген атақ береді. Сол жылы канадалық деректі фильм режиссері Вейлмейк Мастр Пейіннің ізгі ісінен әсерленіп, Американың «Kickstarter» қоры арқылы қаржы топтап, ол туралы «Орманшы адам» атты деректі фильм түсіріп, жалғыз адамның күші де Жер шарындағы экологиялық ортаға әсер ететінін бүкіл әлемге жария етті.
Түйін сөз: Біз кейде әлдебір идеяны жүзеге асыру үшін айналаға қарап, тосырқап, солардан жәрдем күтіп, тіпті әуелгі ойымыздан қайтып жатамыз. Шынтуайтында, кей сәтте жалғыз адамның күші күллі әлемді өзгертіп, адамзат баласына ізгіліктер әкелетінін кеш түсінетіндейміз. Биыл қазақ даласында көптеген орман өрті болды. Көз алдыма жасыл орман ішінде жылап тұрған аңдар елестеді, қайтпек керек? Оларды құтқаратын бір Пейін бізден де шығар деген асыл үміт әрі қарай жетелей береді, жетелей береді. «Үмітсіздік – сайтан ісі» деген сөзге біз де алдана тұрайық.
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН,
журналист