Бірлескен істе береке бар

Тәуелсіздіктің елең-алаң жылдары қатты тоқырап, күрмелумен күй кешіп қалған шаруашылықтар қазірде қайтадан еңсе тіктеп, уақыт, заман, нарық талабына сай, айтарлықтай даму деңгейін көрсете бастады. Жалпы алғанда, ауыл шаруашы­лығының өндіріс көлемі ғасырлар тоғысынан басынан бастап, тұрақты дамуға, оң өзгерістерге қарай бет түзеді. Содан бергідегі ширек ғасыр­ға жуық уақыт ішінде одан алынатын өнім көлемі еселеп артты. Ауылшаруашылық өндірісінің жалпы көлемі ондаған есеге өсті. Мал саны көбейді, егістік алқабы кеңейді. Бұрынырақта бидай, арпа, жоңышқа сынды дәстүрлі дақылдармен шектеліп келген диқандар енді егістікті әртараптандыру ісіне қатты ден қойды. 

Осы орайда, табыс пен молшылық көзі саналатын майлы дақылдарды, бұршақ дақылдарын өсіруді де мықтап қолға алды. Соның арқасында әлемнің 70-тен астам еліне жыл сайын 5-8 миллион тонна көлемінде астық экспорттау мүмкіндігіне ие болды. Сондай-ақ жыл санап ұн, ет, сүт, өсімдік майы сынды ауыл шаруашылығы өнімдерін сыртқы нарықтарға батыл шығара отырып, әлемдегі іргелі аграрлық елдердің қатарынан ойып орын алды.

Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ, «EQ»

Ауыл шаруашылығы министрлігі Өңірлерде агроөнеркәсіптік кешенді да­мыту және кооперация басқар­ма­сы­ның басшысы Олжас Тілебалдиннің мә­лім­деуінше, ауыл шаруашылығында жүр­гі­зіл­ген сан салалы реформалардың нәти­жесінде ауыл-аймақтарда нақты мен­шік иесі пайда болып, еңбекке деген көзқарас өзгеріп, нарық ұстанымдарына негізделген жаңа өндірістік қарым-қатынас берік орнады. Ендігі жерде «ақ балық, қар­ма­ғыңды қап балық» деп жамбастап жата берудің қисыны жоқ екенін терең сезінген есті-басты азаматтардың ерен іс-қимылдары ауыл шаруашылығының әлемдік стандарттарға сай қайтадан, қа­уырт дамуына жол салды. Үкімет тара­пы­нан ауыл шаруашылығына жасалып келе жатқан кең көлемді мемлекеттік қол­дау шаралары бұл саланың одан әрі өркен­де­уі­не соны серпін берді.

Сондай өміршең шаралардың бірі – ауыл шаруашылығы кооперативтері. Ал­дымен 2016 жылы қолданысқа енген «Ауыл шаруашылығы кооперативтер туралы» заң қабылданды. Елі­­міздің агроөнеркәсіптік кешенін да­­мытуға арналған мемлекеттік бағ­дар­­­ламада көрсетілген 8 басым бағыт­тың ең біріншісі осы ауыл шаруа­шы­­­лы­­ғын кооперативтендіру болып бел­гі­ленді. Германиядан елімізге келіп, ауылшаруашылық кооперативтері туралы заңдардың дұрыс әзірленуіне көмек көрсеткен сарапшы Уве Шёне елде кооперативтік қозғалыстың дұрыс қалып­та­сып, дамуы үшін қажет болатын басты екі қағиданы атап көрсеткен еді. Оның біріншісі – адамдардың кооперативке ерікті түрде бірігуі, екіншісі – бастапқы кезеңде мемлекеттің оларға қолдау көр­сетуі. Осы тұрғыда бұл іске мем­ле­кеттік дең­гейде маңыз беріліп, орындалысы қатаң бақылауға алынды.

Еліміз көлемінде кооперативтер жаппай құрыла бастады. Құрылымдардың басым бөлігі сүт қабылдау, мал соятын пункттермен жабдықталды. Ауылдардағы үй қасындағы қосалқы шаруашылықтар негізінде отбасылық мал бордақылау алаңдары қалыптасты. Алыс ауылдардағы өздерін өздері жұмыспен қамтып отырған азаматтардың көпшілігі бұрынырақта санда болғанмен санатта жоқ еді. Енді олар жеке кәсіпкер ретінде тіркелді. Осындай жан-жақты шаралардың нәтижесінде еліміздің түкпір-түкпірінде жүздеген мың­даған жеке кәсіпкер, соншалықты жұмыс орындары пайда болды. Сондай-ақ ауылдардағы 56 мыңнан астам үй маңындағы қосалқы шаруашылықтар құрылып отырған ауылшаруашылық кооперативтеріне тартылды.

Сөйтіп, аталған кәсіпкерлер мен үй шаруашылықтары қалыпты мемлекет қамқорлығына ие болып, қадағалауына көшті. Шаруашылығын кеңейтемін, дамытамын деген азаматтар жеңілдікпен несие ала бастады. Осылайша, шабан-шалтақ ауылдардағы ұйымдаспаған күйі, өз бетімен өмір сүріп жатқан адамдардың тыныс-тіршілігі мемлекеттің араласуымен біршама жанданып, реттеліп қалды.

Еліміздің әрбір фермері ауыл шаруа­шылығы кооперативі арқылы мем­лекеттік қолдауды нақты сезіне бас­­тады. Кооперативтерді техникалық жа­­ғынан жабдықтау «КазАгро» ҰБХ арқылы жүзеге асырылатын болды. Жеке­­леген шаруа қожалықтарының вете­ри­нарлық, агрохимиялық, қаржылық, және өнімді өткізу бойынша кеткен шығын­дары кооперативтерді субсидиялау бо­йынша төленіп отыр. Шаруашылық кооперативін дамытудың арқасында алғашқы кезеңнің өзінде оның құрамына 500 мыңға жуық ұсақ өндіруші тартылып, өнімдерді өткізу мен өңдеудің пәрменді жүйесі құрылды, шикізатпен қамтамасыз ететін кәсіпорындардың үлесі 1,3 есеге артты.

Сонымен қатар кооперативтер ережеге сәйкес өздерінің үлескерлеріне, яғни қосалқы шаруашылық пен ұсақ шаруа қожа­лықтарына ветеринарлық, агро­хи­мия­лық, техникалық қызмет көрсету және жем дайындау бойынша да түрлі қыз­меттер көрсете алады.

Кооперацияның тағы бір артықшы­лығы – агроөндірістік мақсатта және ауыл шаруашылығына қатысты емес бизнес түрлерін ашуға несие беру қарас­ты­­рылған. Сонымен қатар кооператив ар­қы­лы күнделікті тұтынатын несие алуға да болады.

Міне, осындай бапталған бағдар­ла­масына қарамастан ауыл шаруашы­лығы коопера­тивтері барлық уақытта, бір қалып­ты дамып келеді дей алмасақ керек. Бұрын­нан-ақ ойы да, іс-қимылы да баяу болатын ауыл адамдарының енжарлығы, ықылассыздығы, алтыбақан алауыздығы ортақ істің алға басуына біршама кедергі болған сыңайлы. Сондай-ақ осы шараны ұйымдастыруға жұмылған мекемелердің тарапынан орын алған заңсыздықтар – көрсеткіштерді көтеріп жазу, кооперативтер санын қол­дан көбейту сынды кемшіліктер жөнінде кезінде мерзімді басылымдарда жазылды. Соның салдарынан бастапқы жобадағы бірқатар шараға жол-жөнекей өзгерістер енгізілді. Айта­лық, тәжірибе көрсеткендей, бүгінгі таңда ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындауды тіркелген ауыл шаруашылығы кооперативтерінің жартысына жуығы ғана жүзеге асырып отыр. Қалған бөлігі өз қызметтерін жаңа үлгіде жүргізе алмайды немесе келешегі жоқ деп саналады. Сол себепті Агроөнеркәсіптің мемлекеттік бағдарламасына енгізілетін түзетулер аясында әкімдіктерден кооперативтер құру жөніндегі индикативті жоспарлар тәжіри­бе­сі алынып тасталды.

«Соған қарамастан Ауыл шаруашы­лығы министрлігі бұрын құрылған коопер­а­тивтерді қорғау, қолдау жөнін­дегі шараларды жалғастыруда. Әрі қарай да­муға нақты мүмкіндіктері бар коопе­ра­­­тивтер қолжетімді және заңға сай бар­лық мемлекеттік қолдау түрле­рі­мен қам­та­масыз етіле береді, ал даму бола­шағы жоқ кооперативтер үшін мүлік кепілдігін жүзеге асырудың механизмі ұсыны­латын болады», деді О.Тілебалдин.

Қазіргі таңда мал шаруашылығында субсидияның отыздан астам түрі бар екен. Үкімет жыл сайын осы субсидияларға миллиардтаған қаржы бөліп келеді. Демек ауыл еңбеккерлеріне осыншама көлемде тегін көмек көрсетілуде. Атал­ған субсидияларды бұрын тек ірі, әлеует­ті шаруашылықтар алып келсе, енді кооперативтердің арқасында жекелеген кәсіпкерлер, шаруа қожалықтары да бұл қаражаттың игілігін молынан көріп отыр.

«Ауыл шаруалығында жұмыс істейтін шағын нысандарды ірілендіру – өте дұрыс шешім. Өйткені ірі шаруашылыққа қаржы тарту, жаңа технологиялар алу да әлдеқайда жеңілірек. Сондай-ақ мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын, өнімдерді өткізу мәселесін де келісіп шешуге болады. Бұрын біздің аумақта ет, сүт өнімдерін өткізу, қабылдау ісі ұйымдас­тырыл­мағандықтан, мал өсірушілер өз өнімдерін қайда тапсырарын білмейтін. Соңғы жылдары бұл іс талап деңгейінде, жақсы жолға қойылды», дейді шаруа қожалығының иесі Е.Төлеуханұлы.

Бір айта кетерлігі, агроөнеркәсіп кеше­ні саласындағы мұның алдындағы бағдарламалар салалық деңгейде болса, ауылшаруашылық кооперативтері мем­лекеттік деңгейге дейін көтеріліп, соған сай оны жүзеге асыруға тек Ауыл шаруа­шылығы ми­нистр­лігі ғана емес, сонымен қатар басқа да министрліктер, экономикалық-салалық құрылымдар қа­тыс­тырылуда. Міне, осының өзі – коопера­тивтердің ауыл халқы үшін ма­ңызы зор, пайдасы мол жаңа, өміршең жоба екен­дігінің тағы бір дәлелі.

Қанша дегенмен, шаруашылық коопера­­­тивтері бүгінгі ауыл өмірінің нақ­ты­лы көрсеткіші, қозғаушы күші болып қалып отыр. Олардың өндірген, өткізген өнім­дерінің егжей-тегжей есепке алынуының арқасында мемлекет әр коопе­ративке, тіпті оның әрбір мүшесінің жағ­дайын қарастыруға, кө­мек көрсетудің жолдарын айқындау мүмкіндігіне ие. Сала бойынша зерттеу жүргізу, терең талдау жасау, содан кейін барып белгілі бір жоба дайындау үшін осының өзі де жақсы жетістік.

Өткен жылғы статистикалық мәлімет­тер бойынша бүгінде еліміз көлемінде 3 248 ауыл шаруашылығы кооперативі қызмет етеді. Оның ішінде өсімдік шар­­уа­­­шылығы бағытында 322, мал шаруа­шы­лы­ғында 1 255 құрылым күш біріктірген. Аталған кооперативтерде шамамен 44,1 мың мүше бар, оның ішінде: заңды тұлғалар – 379, жеке кәсіпкерлер – 3,9, шаруа қожалықтары, фермерлік шаруа­шы­лықтарда – 19,7 және жеке қосалқы шаруа­шылықтарда – 24 мың адам еңбек етеді.

Жекелеген ұсақ шаруашылықтарға қарағанда ірілендірілген шаруа бірлес­тік­те­рінің беретін пайдасының мол екен­дігін шетелдік тәжірибелерден де көруге болады. Айталық, ауыл шаруа­шы­лығы өнімдерін өндіру, өткізу бойынша әлемде бірінші орын алатын алпауыт АҚШ-та ірі шаруашылықтардың саны мұндағы ауыл шаруашылығы субъектілерінің бар-жоғы 8 пайызын ғана құрайды екен. Бірақ соған қара­мастан олар ауыл шаруашылығынан алынатын өнімдердің 80 пайызын беріп отыр. Мұндай мысалдарды нарық заңы бойынша жұмыс істейтін батыстың басқа да елдерінен көптеп келтіруге болады. Олар кооперативке бір кәсіп саласы бо­­йынша бірігуге еңбекті жеңілдетудің құ­ра­лы деп қарайды. Сонан соң қоғамда өзіндік бет-беделін қалыптастыру үшін, Үкімет тарапынан қажетті, міндетті кө­мек, қолдауларды қалыпты алып тұру үшін, басқа да проблемаларын шешу үшін салалық кооперативтер одағына немесе қауымдастықтарға қосылады. Даму бағытындағы экономика келе-келе мін­детті түрде кооперативтердің құ­рылуын талап етеді. Өйткені еңбек етуге қабілетті ха­лықтың басым бөлігі өндіріс саласына ұйым­дасқан түрде ғана тартылады.

Бұдан шығатын қорытынды, ауыл­шаруашылық кооперативтерін қалай­да дамыта беру керек. Кооператив деге­ні­міз, түптеп келгенде – экономика мен өндірістің үнемі қозғалыс, әрекет үс­тіндегі жанды бір бөлшегі. Оған ең ал­дымен ауыл тұрғындарының, еңбек адамдарының өздері мүдделі болғаны жөн. Ел арасында «Береке басы – бірлік», «Бірлік болмай тірлік болмас» деген сөздер жиі айтылады. Ендігі жерде онсыз да қарым-мүмкіндігі шектеулі фермер, кәсіпкерлер бірлесе қимылдап, ортақ іске өз үлестерін қоса білсе ғана сала қызметі өсіп-өркендеп, сеніммен алға баса беретін болады.