Елімізге агроөнеркәсіптік кешен салалары үшін өндірістік және ғылыми кадрларды даярлаудың тиімді мемлекеттік бағдарламасы қажет. Мұны жүйелеудің бір тетігі – ғылыми қызметті ынталандыру және жас ғалымдардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын реттеу. Бұған қоса жыл сайын салалық ғылыми зерттеу институттарына PhD даярлау жөніндегі нысаналы гранттарды бекіткен абзал.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев халыққа Жолдауында «Басымдық біз үшін перспективалы бағыттар болуға тиіс: ет, сүт және астықты тереңдете өңдеу, өнеркәсіптік жылыжай шаруашылығын дамыту», деп атап өткен еді. Сондай-ақ Президент диқандардың алдына үш жыл ішінде АӨК-тегі қайта өңделген өнімнің үлесін 70 пайызға дейін арттыру міндетін қойды.
Статистикаға назар салсақ, елімізде азық-түліктің негізгі түрлері бойынша импорт жоғары деңгейде. Ашып айтсақ, ірімшік және сүзбе – 47, құрғақ сүт – 88, шұжық өнімдері – 37, құс еті және тағамдық қосалқы өнімдер – 77, өңделген балық – 49 және сары май – 36 пайыз. Ал өсімдік шаруашылығы өнімі бойынша импорттың ең көп үлесі қант бойынша байқалады (51%). Шикі қамыс қантының әкелінуін ескерсек, импорт 90 пайызға жетеді. Жеміс-жидек, көкөніс консервілерінің импорты ішкі тұтынудың шамамен 74 пайызын құрайды. Май өнімдері импортының үлесі – 30-40, май кәсіпорындарының жүктемесі 45-50 пайыз болады.
Жалпы, азық-түлік және қайта өңдеу өнеркәсібі – нарықтық экономика жағдайында шағын және орта бизнесті дамытудың маңызды катализаторы. Әрі мемлекеттің азық-түлік және тамақ қауіпсіздігін айқындайтын әлеуметтік маңызы бар және тез өтелетін салаларының бірі. Бүгінде осы саланы инновациялық дамытудың ғылыми-технологиялық міндеттерін шешу үшін республикада жалғыз отандық ғылыми ұйым – «Қазақ қайта өңдеу және тамақ өнеркәсіптері ғылыми-зерттеу институты» жұмыс істейді. Оның негізгі бағыты – ет, сүт, астық және май шикізатын өңдеу, жемістер мен көкөністерді өнеркәсіптік өңдеу, нан пісіру, ұн және кондитерлік өндіріс технологияларын, тәсілдерді ғылыми негіздеу, құрама жем өндіру технологияларын жетілдіру.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау аясында ауыл шаруашылығы және азық-түлік шикізатын терең өңдеуге назар аударатын уақыт келді. Ғылым бизнеспен бірлесе отыра, импортқа тәуелділік деңгейін төмендетуді, тамақ өнімдерінің ассортиментін кеңейтуді көздейтін озық шетелдік технологияларды трансферттеу жөніндегі ұсыныстарды қарауы қажет. Ол үшін Ауыл шаруашылығы министрлігінің бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру есебінен агроөңдеудегі ғылым үлесін ұлғайту керек.
Экспортқа бағдарланған өнім ассортиментін көбейту үшін зерттеулерге ерекше назар аударған жөн. Әсіресе ауыл шаруашылығы шикізатын терең өңдеуге басымдық беру қажет (ет және сүт өндірісі, май және крахмал-сірне өндірісі, дәнді және жарма дақылдарын, жемістер мен көкөністерді өндіру, қант өнеркәсібі, консервілеу және тағы басқа).
Одан басқа институттың ғылыми мектептерінің құзыретін арттыру да – аса маңызды мәселенің бірі. Ғылыми зерттеулер жүргізудің тиімді жүйесін ұйымдастыру және ғылым нәтижелерін өндірісте игеру үшін инфрақұрылым деңгейін көтерген абзал. Бұл бағытта Алматы қаласындағы бас институт пен Астана филиалы базасында технопарк түріндегі демонстрациялық алаңдар құру керек. Яғни озық шетелдік технологиялар трансфертін ұйымдастыру жолымен нарыққа перспективалы ғылыми жобаларды ұсыну, сондай-ақ технопарк жанында агроөңдеу бойынша консультациялық орталық, терең өңдеу бойынша модульдік шағын технологиялар көрмесі мен ғылыми жобалар желілерін құру ұсынылады. Осы ретте технопарктер базасында Ауыл шаруашылығы министрлігінің Ұлттық аграрлық-ғылыми білім беру орталығы барлық еншілес ұйымдарының ғылыми бастамаларын және өңірлік өнеркәсіп кәсіпорындарының өнімдерін көрсету үшін тұрақты жұмыс істейтін көрме павильондарын ұйымдастыру қажет. Ол үшін институттар аумағында жеңіл салынатын сэндвич-панельдерден көрме үй-жайларын (Алматыда 600 шаршы метр және Астанада 700 шаршы метр) салған дұрыс.
Азық-түлік өнімдерін өндіруге, қызмет көрсетуге және жөндеуге кететін шығындар тек дайын өнім құнының едәуір бөлігін алатын технологиялық жабдықты пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Елімізде жеке тамақ машина жасау өнеркәсібі жоқ және бұл мәселе алдағы 10-15 жылда шешімін таппауы ықтимал. Өйткені осы саланы дамытуды көздейтін мақсатты бағдарламалық құжаттар жоқ.
«Агроинжиниринг» ғылыми-өндірістік орталығының конструкторлары мен тәжірибелік-механикалық шеберханаларының күш-жігерін біріктіре отырып, мал союға, сүтті, жемістер мен көкөністерді өңдеуге және т.б. арналған шағын механикаландырылған жабдық құрылды. Агроинженерия ғылыми-өндірістік орталығының конструкторлары мен тәжірибелік-механикалық цехтарының күш-жігерін біріктіре отырып, шағын механикаландырылған мал союға арналған жабдықтарды, сүтті, жемістер мен көкөністерді қайта өңдеуді және т.б. шағын сериялы өндіру бойынша шағын кластер және институт құру мүмкіндігін де қарастыру қажет.
Жас ғалымдарды қолдауда жаңаша сипат керек. Мәселен, азық-түлік және қайта өңдеу өнеркәсібі саласында кадрлық және ғылыми әлеуетті дамыту үшін жас ғалымдарға әлемнің жетекші ғылыми орталықтарынан тағылымдамадан өтуге жол ашу, әлеуметтік пакеттер және баспанамен қамтамасыз ету, жарияланған ғылыми зерттеулердің маңыздылығына қарай сыйақы беру сынды тетіктерді ойластыру қажет.
Ғылыми зерттеу институттарында жұмыс істейтін және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде жалақы алатын академиялық дәрежесі бар ғылыми қызметкер әлеуметтік-құқықтық тұрғыдан мүлдем қорғалмаған. Егер жас ғалымдар бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру аясында тек жалақы алса, зейнетақы аударымдарына қаржының кешігуіне байланысты олқылықтар болуы мүмкін. Демек тұрғын үйді ипотекалық несиелеу кезінде қиындықтар туындауы ықтимал. Бұл – жас қызметкерлердің ғылымды орта жолда тастауына мәжбүрлейтін негізгі фактордың бірі.
Президент «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты халыққа Жолдауында еліміздегі ауыл шаруашылығының әлеуеті орасан екенін баса айтты. Ендігі мәселе – осы саланы алға сүйрейтін аграрлық ғылымды дамытуға оң көзқарас қалыптастыру.
Талғат ЖҮНІСОВ,
Сенат депутаты