Мектеп асханаларына қатысты мәселелер оқу жүйесінің сыздауық жарасына айналғандай. Айталық, оқу жылында астан уланған қаншама бала ауруханаға түсіп жатады. Енді бірде тағамдардың сапасына көңілі толмай, кейістік білдіретіндер де бой көрсетеді. Жағдайды қалай реттеген дұрыс? Осы сұраққа жауап іздеп көрдік.
Жақында Оқу-ағарту министрлігі өңірлік білім басқармаларының басшыларымен бірге мектеп оқушыларын тамақтандыру мәселелерін талқылады. Министр Ғани Бейсембаев атап өткендей, «басты міндет – балалардың сапалы білім алуы үшін қолайлы жағдай жасау». Ресми деректерге зер салсақ, 1 қыркүйектен бері 7 мың мектепте 1,6 млн бастауыш сынып оқушысына тегін тамақ беріліп жатыр. Оның ішінде 591 білім ордасында кейтеринг пен буфеттік тамақтану әдісі іске қосылған. Жақсы-ақ. Бірақ мектеп асханаларының сапасы сын көтермейтінін көрер көз, естір құлақ баяғыдан біледі. Сол себепті Балалардың құқықтарын қорғау комитеті білім беру ұйымдарында оқушылардың тамақтану нормаларын қайта қарап жатыр.
– Өңірде өндірілетін отандық өнімдерді пайдалана отырып, ас мәзірін әзірлеу нормасы енгізілді. Бракераждық комиссиялар мен салааралық сарапшылар үшін мониторингтік топтардың қызмет тәртібі туралы заңнамалық нормалар бекітілді. Мектептерде тамақтану мәдениетін қалыптастыруға, атап айтқанда, санитарлық талаптар мен гигиенаны сақтауға, дастарханды безендіруге, дұрыс тамақтануды насихаттауға баса назар аударылады, – деді Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің төрағасы Насымжан Оспанова.
Ғ.Бейсембаев Ақмола облысы Аршалы ауданына қарасты Жібек жолы ауылындағы жаңа салынған мектептің жағдайын көріп қайтқаны естеріңізде шығар. Әлеуметтік желіде сол іссапардан бейнежазба тарап кетіп, жұрт наразылығын тудырған-ды. Мектеп асханасының асты ұйымдастыру барысында көптеген қателік кетіп, бала денсаулығына зиянды өнімдер сатылымға шығарылған. Осы жағдай министрлікті бейжай қалдырмаса керек. Министр Ақмола облыстық Білім басқармасының басшысы Шоқан Жетпісбайұлына өңірдегі басқа мектептерді де аралап, сапаға мән беру керектігін айтып, тапсырма берген болатын. Басқарма басшысы «бұл мәселелер шешілді, кемшіліктер жойылды» деп жауап берді. Оқушыларды тамақтандыру барысында жіберген олқылықтары үшін аудан басшысы мен мектеп директоры сөгіс алып, тәртіптік жаза тағайындалған.
Осыдан кейін білім беру ұйымдарының барлығында балаларды сапалы тамақтандыру жұмыстары қайта қаралып, күшейту қолға алынды. Ел бойынша барлығы 60 мониторингтік топ құрылды. Барлық мектептегі тамақтандырудың қандай деңгейде ұйымдастырылғаны тексерілетін болады.
– Оқушылардың дұрыс тамақтануы олардың денсаулығы мен оқу қабілетін арттыруға септігін тигізетін маңызды шарттардың бірі. Мұндай жағдай қайталанбауға тиіс. Білім басқармаларының, аумақтық департаменттердің басшылары бақылауды күшейтіп, сапалы тамақтандыру жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруы қажет, – деді Оқу-ағарту министрі.
Асхана мен буфет аймағында құрамында майы көп өнімдер, қанты бар сусындар сатылмауы керек. Олар нормативтік-құқықтық актілер шеңберіне сай емес. «Ұлттық салауатты тамақтану» орталығының зерттеуі бойынша, елдегі бірнеше аймақтағы мектеп мәзірлерінің тағамдық құндылығы қазіргі ғылыми ұсыныстарға сай емес. Нақтырақ айтар болсақ, көмірсулар мен қаныққан майлардың мөлшері көп, қант пен тұз көп қосылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған нормалардан бірнеше есе артық екені дәлелденген. Бұған буфеттегі сатылатын өнімдердің ассортиментін де қоссақ болады. Қаншама мектепте тыйым салынған сусын, майонез қосылған өнімдер, май мен қант мөлшері шектен тыс көп тағамдар сатылады.
Асхана сапасының, ас мәзірінің, тағам құнарының көп жағдайда сын көтермейтінін айттық. Егер мектеп асханасына ұлттық тағамдарды енгізсек, қазір қордаланып отырған мәселелерді шешу мүмкін бе? Мысалы, бастауыш сыныптарына тегін берілетін ас мәзірінде ұлттық тағам жоқ, тек еуропалық тағамдар бар. Америкалық саясаткер Энтони Бурдэн «Ең маңызды саясат – тек тағамға байланысты саясат» дейді. Бұл сөзді белгілі академик Төрегелді Шарманов «Ұлттығымызды сақтайтын саясат ұлттық ас мәзірін сақтап, қадірлеуден келіп шығады» деп жалғайды. Министрлік ұлттық тағамдарды мектеп асханасына енгізу бастамасын қолдап отыр.
Мектеп жасындағы балалардың тамақтануы ғылыми негізге сүйенген, дәруменге бай, дәмді болуы керек екені анық. Мектептегі түскі ас балалардың күнделікті энергия қажеттілігінің үштен бірін қамтамасыз етуі керек. Медицина ғалымдарының зерттеуінше, баланың дені сау болып өсуі үшін, сүт, тірі пробиотиктері бар ашытылған сүт өнімдері, тез қорытылатын ет, көкөністер мен жемістер қажет. Осы жүйеге қазақтың ұлттық тағамдары сай ма деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа медицина ғылымының докторы, академик, Қазақ тағамтану академиясының президенті Төрегелді Шарманов: «Атам қазақтың «Жылқы еті – төсегіңе жатқанша, сиыр еті – бозарып таң атқанша, қойдың еті – келесі күн батқанша» деген қанатты сөзі бар. Жылқы етінің құнары – бекіре балықтың етімен деңгейлес. Дәмі одан да асып түседі. Жылқы қазысының құнары пайдасынан бөлек, әрбір қазақ қазы десе санасы серги қалады. Ал тағам – адам жанына ләззат сыйлауымен де қадірлі. Сондықтан елімізде жылқы етін дұрыстап өндірсе құба-құп болар еді. Тез қорытылатын жылқы еті жүрек-қантамырға да, әсіресе ми жұмысына да ерекше әсер етеді. Жылқы етінің сіңімділігі қой мен сиыр етіне қарағанда үш есе жылдам», деп жауап берді.
Нутрициолог маманға осы сұрақты қойдық.
– Адамның тамақтануы ақуыздардан, майлардан, көмірсулардан тұруы керек. Ата-бабаларымыз бағзы заманнан дұрыс тамақтанған. Бала энергияны тамақ арқылы алады. Егер тек қана жеңіл көмірсуларды тұтынатын болса, бұл сапасыз тамақтануға жатады. Шетелдің небір жүйеленген ас мәзірлері бар. Бірақ біздің менталитетке жат. Мысалы, олар біз секілді көп ет жей алмайды. Осыны ұғыну қажет. Біздің ұлттық тағамдар суға, буға піседі. Ұлттық тағамдар арқылы дұрыс тамақтану жүйесін құруға болады. Қазіргі кездегі мәселе – етті жеудің санында емес, сапасында болып отыр, – дейді нутрициолог Гүлмаржан Құрманова.
Бұл ойды Төрегелді Шарманов: «Қазақтың тамақтану мәдениеті – байырдан бар дәстүр. Біз сол дәстүрді жаңғыртып, ұлттың екшеліп, реттелген ауқаттану әлемін біліп жүргеніміз де дұрыс. Жаңашылдық деген ескіні сүріп тастау емес. Қазақтың тағамы осы күнде аяқастынан пайда болған жоқ. Ол күллі ұлттың тарихы, жүріп өткен жолы, тұрмыс-салты, керек десеңіз түрлі соғыс жағдайлары мен той-томалағының негізінде әбден еленіп, екшеліп осы күнге жетті. Ендеше, бізге ғасырлардың жүгін арқалап жеткен ұлттық асымызды ескі тағам деп лақтырып тастауға болмайды. Ұлтымыз ол астың құндылығын білген, осы күнге ұрпағы тірі жетуі үшін оны пайдаланған, тағамдану тәжірибесін ұрпаққа қалдырған. Сондықтан бүгінгі ұрпақ оны қадірлеп бағалауы керек», деп толықтыра түсті.
Профилактикалық медицина академиясының президенті Алмаз Шарманның айтуынша, мектептегі тамақтанудың дұрыс орнатылған жүйесі мыңдаған азаматқа аурудың алдын алуға және сол арқылы денсаулық сақтау шығындарының ауыртпалығын едәуір азайтуға көмектесетін ауқымды мультипликативті әлеуетке ие. «Мұны «көбелек эффектісі» деп атасақ та болады. Әрбір істің салдары болатындай, мектеп ас мәзірін оң жүйеге келтіру, ұлттық тағамдарды қосу үлкен серпілістің басы болар еді. Қазіргі таңда неврологиялық ауруы бар балалар көбейіп кетті. Мұның бірінші себебі – тамақтану салтының дұрыс еместігі. Біз Еуропа, Батыс елдерінің тамақтануына қатты қызығамыз, соған еліктейміз. Заманның ағысына үлгереміз деп, тез тамақтану жүйесіне де көшіп кеттік. Бұл – қаншама дерттің бастауы. Мысалы, тісі ауыратын бала өте көп. Оның себебі балалар құрт жемейді, кальций жетіспейді», деді ол.
– Малдың сүйегінен сорпа жасап ішу адам ағзасындағы коллагенді бір жүйеге келтіреді. Сүйек сорпасын 6 ай бойы ішіп буын ауруынан жазылған адамдар бар. Мұның бала ағзасына қаншалықты пайдалы екенін ойлай беріңіздер. Ірімшік, құрт, сүт өнімдері кальцийге бай. Бұл да баланың өсуіне ауадай қажет. Қазір мектеп асханаларындағы колбаса, бәліш, небір фасфут өнімдерінің орнына қазы мен сүйек сорпасын, ірімшік пен құртты берсе, балалар әлдеқайда сау болып өсетін еді, – дейді нутрициолог Гүлмаржан Құрманова.
Баланы жас күнінен ұлттық нәрмен суаратын болсақ, тамырын тереңге жаймақ.