Ел ішіндегі аймақаралық коммуникацияны қамтамасыз ету мақсатында және экспорттық әлеуетін арттыру үшін тәуелсіздік жылдары төрт тарапқа тартылған түрлі бағыттағы жолдар ашылды. Мыңдаған шақырымға созылған автомагистралдар салынды. Қазақстаннан қанат қаққан күміс ұшақтар күймесі шартарапқа тарам-тарам әуе жолдарын ашты. Танапты жарып тыңнан 3 мың шақырымға жуық теміржол желілері тартылды. Су жолдары да жаңғырды. Әсіресе соңғы жылдары құлашын кеңге сермеген Ақтау теңіз сауда порты туралы әңгіме тіпті бөлек. Жалпы, бүгінде Қазақстан аумағы арқылы 11 халықаралық транзиттік дәліз – 5 теміржол, 6 автомобиль дәлізі өтеді.
Интеграция иіріміндегі әуе жолдары
Қазақстанда әуежайлардың жерүсті инфрақұрылымы объектілерін жаңғырту бойынша жұмыстар жоспарлы түрде жүргізілуде. Тәуелсіздік жылдары 21 әуежайда ұшу-қону жолақтарын қайта құру және салу, сондай-ақ 15 әуежайда жолаушылар терминалдарын қайта құру және салу іске асты. 2020 жылы Түркістан қаласында жаңа әуежайдың құрылысы аяқталып, пайдалануға берілді. Былтыр Өскемен, Үшарал, Үржар әуежайларының ұшу-қону жолақтарын, Орал және Қостанай әуежайларының терминалдарын қайта жаңарту жобалары іске асырылды. Жеке инвестициялар есебінен Алматы, Шымкент, Қызылорда қалаларының әуежайларында жаңа жолаушылар терминалдарын салу жөніндегі ірі жобаларды іске асыру бойынша жұмыстар жалғасып жатыр. Олардың құрылысы келесі жылы аяқталады.
Ал еліміз ұшу қауіпсіздігі талаптарына сәйкестік деңгейі бойынша ТМД елдері арасында 2-орынды және Халықаралық азаматтық авиация ұйымына (ICAO) қатысушы елдер қатарында 73-орынды иеленеді. Сондай-ақ Азаматтық авиация комитеті талаптардың 80% сәйкестік деңгейіне қол жеткізіп, әлемнің ең дамыған 50 авиациялық әкімшілігіне кіруді жоспарлап отыр.
Елімізде 18 әуежай жұмыс істейді. Оның 17-іне халықаралық ұшуға рұқсат етілген (Кеңес одағы кезінде халықаралық ұшуға Мәскеу мен Ташкент қалалары арқылы ғана рұқсат берілетін еді). 2015-2019 жылдарға арналған ИДМБ шеңберінде азаматтық авиация саласында бірқатар маңызды инфрақұрылымдық жоба іске асырылды. Ауданы 47 мың шаршы метр және өткізу қабілеті жылына 5 млн жолаушы болатын Астана халықаралық әуежайында жаңа терминал құрылысы аяқталды. Бұрын қолданыста болған терминалмен бірге, ол енді жылына 8,2 млн, ал сағатына 2,5 мың жолаушыға қызмет көрсете алады.
Қазақстанда 59 авиакомпания, оның ішінде авиациялық жұмыстарды орындайтын – 36 пайдаланушы, тұрақты емес рейстерді орындайтын – 11, тұрақты жолаушылар рейстерін атқаратын – 7, жүк авиакомпаниясы – 4 және жалпы мақсаттағы авиация саласында 1 авиакомпания жұмыс істейді. Әуе кемелерінің қазіргі заманғы және саны көп флоты «Эйр Астана» АҚ-ға тиесілі.
Халықаралық әуе көлігі қауымдастығының (IATA) баяндамасында Қазақстан Шығыс Еуропа мен Орталық Азия елдеріндегі ең серпінді дамып келе жатқан нарықтардың бірі болып танылды. IATA болжамдары бойынша алдағы 20 жылда авиажолаушылар легі 2 еседен аса өседі. Бұл әуе кемелерінің тиісті инфрақұрылымын, персоналы мен флотын дайындауды талап етеді. 2025 жылға дейін ел халқының өңірлік тасымалдарға қажеттілігін қамтамасыз ету үшін кемінде тағы 15 жаңа әуе кемесін пайдалануға енгізу талап етіледі деп болжанған. Тиімді географиялық орналасуы. Қазақстанның әуежайлары негізінен Еуропаны Азиямен, Оңтүстік-Шығыс Азиямен байланыстыратын әуе трассалары жолында орналасқан, сондықтан халықаралық әуе қатынастарын кеңейтудің және отандық авиакомпаниялардың таяу және алыс шетелдерге ұшуларын ұлғайтудың елеулі әлеуеті бар.
Тас жолдардың жаңа тынысы
Тәуелсіздік алған 1991 жылы Қазақстандағы жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының ұзындығы 83,1 мың шақырымды құраған болатын. Ондағы республикалық желі – 20,2 мың км, жергілікті желі – 62,9 мың км еді. Бүгінде бұл көрсеткіш өсті. Қазір жалпы пайдаланымдағы жолдардың ұзақтығы – 96 мың км. Республикалық жолдар – 25 мың км-ді және жергілікті жолдар – 71 мың км. Тәуелсіздіктің 32 жылында республикалық жолдардың 12,5 мың км-ге жуығы салынып, реконструкцияланған. Ал жергілікті 3 мың км жол салынды және қайта жаңартылды. Сондай-ақ облыстық және аудандық маңызы бар 27 мың км жол жөндеуден өтті.
Жол саласы 2001 жылды «Жолдар жылы» деп жарияланған кезден бастап ерекше серпінмен дами бастады. Қаржыландыру көлемі еселеп артты. Өйткені Халықаралық қаржы институттарымен, атап айтқанда, Азия даму, Еуропа Қайта Құру және даму, Ислам даму, Халықаралық Қайта Құру және даму банктерімен ынтымақтаса бастадық. Тиісінше, жол жұмыстарының көлемі де едәуір ұлғайды. Сол жылы автожол саласын дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған алғашқы мемлекеттік бағдарламасы бекітілген еді.
Ең ауқымды жоба – жалпы ұзындығы 8 445 шақырым болатын «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзиттік дәлізін реконструкциялау болып табылады. Қазақстан аумағы арқылы 2 787 шақырымы өтеді. Дәліз – Орталық Азия елдерінің Еуропамен көлік байланысын қамтамасыз етудің ең қысқа жолы. Аталған дәліздің қазіргі балама дәліздермен, яғни Транссібір теміржолы және Суэц каналымен салыстырғандағы негізгі артықшылығы – жолды еңсеруге кететін уақыт.
Жоба негізгі үш бағыт бойынша жүк тасымалдауды қамтамасыз етті: «Қытай – Қазақстан» (25%), «Қытай – Орталық Азия» (35%), «Қытай – Қазақстан – Ресей – Батыс Еуропа» (40%). «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» жобасын іске асыру тұтастай алғанда Қазақстандағы, сондай-ақ жекелеген өңірлердегі әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсартқаны сөзсіз. Өйткені дәліз халық тығыз орналасқан бес өңірінен – Ақтөбе, Қызылорда, Түркістан, Жамбыл және Алматы облыстарының аумағы арқылы өтеді. Онда 7,9 млн адам немесе Қазақстан халқының жартысына жуығы тұрады. Жобаны іске асыру нәтижесінде 1 390 шақырым автожол I санатқа және 1 061 шақырым автожол II санатқа ауыстырылды. 121 елді мекенмен сенімді көлік қатынасы қамтамасыз етілді. 24 ірі елді мекенді айналып өту жолдары және ұзындығы 421 шақырым болатын 2 асу салынды. Жобаны іске асырудан түсетін орташа жылдық экономикалық тиімділігі жүк тасымалдары мен транзит көлемдерін 2,5 есеге ұлғайту және жол жүру уақытын 2 есеге қысқарту есебінен 190 млрд теңгеден асады. Бұдан бөлек, жобаның арқасында халықаралық сауда-саттық жанданып, халықаралық қаржы және сауда байланысы нығайтылды.
Тәуелсіздік тарихындағы алғашқы автобан – ұзындығы 224 км болатын алты жолақты «Астана – Щучинск» күре жолының құрылысы. Мұнда 2013 жылы елімізде алғаш рет ақылы жол жүйесі енгізілді. Инфрақұрылымды дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған «Нұрлы жол» бағдарламасын іске асыру кезінде 3 мың км жол салынып реконструкцияланды және 10 мың км-ге жуығы жөнделді. Жергілікті маңызы бар 15 мың км жол түзелді. Бұл өңірлердің қатынасын жақсартуға мүмкіндік берді, әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер етті. «Астана – Қостанай – Челябі», «Омбы – Павлодар», «Алматы – Талдықорған», «Астана – Теміртау», «Бейнеу – Ақтау», «Щучинск – Көкшетау – Петропавл», «Таскескен – Бақты» сияқты бірқатар ауқымды жоба, сондай-ақ Ертіс өзені арқылы өтетін Орталық Азиядағы ең ұзын көпір өткелінің құрылысы аяқталды.
Жалпытәуелсіздік алғалы бері 28 мың км-ден астам автомобиль жолдары салынып, нормативтік жағдайға келтірілді.
Шойын жолдың жүгі ауыр
Елдегі теміржолдың ғасырдан аса тарихы бар. Осы кезеңде біздің шойын жолдар ел аумағында ғана емес, одан тыс жерлерде де жолаушылар мен жүк тасымалын жүзеге асыру бойынша маңызды мемлекеттік міндеттерді қамтамасыз етті және орындауды жалғастырып жатыр. Бүгінде бұл сала айтарлықтай дамуға қол жеткізді. Көлік-логистикалық орталықтардың құрылысы қатты қарқынмен жалғасып жатыр. Отандық және шетелдік жүк жөнелтушілерге жаңа тартымды бағыттар құрылуда.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында 3 мың км жуық жаңа теміржол магистралдары салынды. 2001 жылы ұзындығы 184 км «Ақсу-Дегелең» теміржол желісі тартылып, ол Павлодарды Семеймен байланыстырды. Ал 2004 жылы Қостанай мен Ақтөбені жалғаған ұзақтығы 402 км «Алтынсарин-Хромтау» теміржол желісі салынды. Шығыс өңірінің бірыңғай теміржол инфрақұрылымын қалыптастырған ұзындығы 151 км «Шар – Өскемен» теміржол желісі 2008 жылы пайдалануға берілді. Айтылған жолдар елдің теміржол желісін оңтайландырды. РФ-ның шекарасын кесіп өту қажеттігінсіз, ел өңірлері арасында тасымалдауды жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Оның бір дәлелі – тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Ақтөбеден солтүстік облыстарға тікелей баратын жолдың болмағаны. Әсіресе ел астанасы Арқаға көшірілген тұста, мұның қиындығы қатты байқалды. Ақтөбеліктер елордаға барып келу үшін Ресей арқылы айналып, 4 рет шекарадан өтуге мәжбүр болды.
2012 жылы еліміздің батысынан Түрікменстан мен Иран арқылы Парсы шығанағына дейін тіке маршрутты қамтамасыз ететін ұзындығы 146 км «Өзен – Түрікменстанмен мемлекеттік шекара» теміржол желісі салынды. Дәл сол жылы ұзақтығы 293 км «Жетіген – Қорғас» теміржол желісі тартылды. Ол еліміздің транзиттік әлеуетін арттыруға бағытталған. Қытайдан Қазақстанның оңтүстік өңірлері мен Орталық Азия елдеріне дейінгі қашықтықты 550 км-ге қысқартуға мүмкіндік тудырды. Ал 2015 жылы ұзындығы 214 км «Арқалық – Шұбаркөл» теміржол желісі салынды, ол Орталық Қазақстаннан солтүстік өңірлерге дейінгі қашықтықты 540 км қысқартуға жағдай жасады. Келесі жылы ұзындығы 1 036 шақырым болатын «Жезқазған – Бейнеу» теміржол желісі төселді. Бұл жол Қытайдан Еуропаға дейінгі қашықтықты 1 200 шақырымға қысқартты. Сол жылы ұзындығы 14 км «Боржақты – Ерсай» желісі де пайдалануға берілді. Ол Құрық портын теміржолмен байланыстырды. 2017 жылы «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы аясында ұзындығы 112 км «Алматы – Шу» учаскесінде екінші жол салынды. Бұл желі жеткізу уақытын қысқарту және тиісінше көлік шығыстарын азайту есебінен шетелдік жүк жөнелтушілер үшін біздің бағыттың тартымдылығын арттырды.
Су жолдарына да сұраныс бар
Транскаспий бағдарының дамуымен Ақтау және Құрық теңіз порттары арқылы көлік қатынасы жанданды. Ақтау теңіз порты Каспий теңізінің жүк ағындарын қалыптастыруда және ауыстырып тиеуде жетекші орын алады. 2003-2005 жылдары порт айлақтарын қайта жаңарту бойынша жұмыстар жүргізілді. 2015 жылы Ақтау порты солтүстік бағытта кеңейтіліп, порттың өткізу қабілеті 21 млн тоннаға дейін артты. Контейнерлік тасымалдарды дамыту мақсатында Ақтау порты, Баку Әзербайжан порты және Каспий Иран порты арасында тұрақты фидерлік желілер ашылды. Қазіргі уақытта Ақтау порты базасында «Контейнерлік хаб» құру бойынша шешім қабылданды. 2025 жылға қарай контейнер ағынының болжамды өсімі жылына шамамен 100 мың ЖФЭ құрайды.
Құрық порты «Нұрлы Жол» бағдарламасы аясында дамыды. 2015-2018 жылдары мұнда жылына 6 млн тоннаға дейін өңдейтін паром кешені салынды. Қазір Құрық портында Каспий маңы Баку және Анзали порттарымен тұрақты паромдық қатынас бар. Қуатты инфрақұрылымдық даму нәтижесінде елдегі теңіз порттарының өткізу қабілеті 27 млн тоннаға дейін жеткізілді. Отандық теңіз флоты 300 кемеден тұрады. Олар Каспий теңізінің қазақ секторында мұнай кен орындарын игеретін танкерлер, құрғақ жүк тасушылар, контейнер тасушылар және сервистік кемелер. Отандық флоттың Каспий нарығына кіруі 1998 жылы, «Қазақтеңізкөлікфлоты» Ұлттық теңіз тасымалдаушысы құрылған кезде басталды. Компанияның негізгі қызметі Ұлттық теңіз сауда флотын дамытуға бағытталған. Бұл Қазақстанның су көлігін әлемдік көлік жүйесіне интеграциялауға ықпал етеді. 2005 жылдан бастап 12 мың тонна дедвейтті меншікті мұнай құю танкерлерімен операция басталды. Дами келіп 2017 жылы жүк көтергіштігі 7 мың тонна болатын тағы 2 құрғақ жүк танкері салынды. Сондай-ақ ашық теңіздерде 115 мың тонна Aframax типті 2 танкер жұмыс істейді. Бұйыртса 2025 жылға дейін сауда флотын паром, контейнер кеме және тағы 2 ірі тонналы танкерлермен толықтыру жоспарланған. Кеме экипаждары құрамындағы ел азаматтарының үлесі соңғы 10 жылда 3 есе өсті. 2021 жылы Халықаралық теңіз ұйымы Қазақстанды «ақ тізімге» енгізді. Бұл біздің теңізшілерді даярлау жүйесі сапасының халықаралық стандарттарға сәйкестігін және олардың дипломдарының әлемдік заңдылығын білдіреді.
Өзен кеме қатынасы Ертіс, Орал-Каспий және Іле-Балқаш бассейндері арқылы жүзеге асырылады. Өзен көлігімен тасымалдау толық бәсекелестік ортада. Бүгінгі таңда көлік флоты 306 кемеден тұрады. Ертіс өзенінің біздің жақ бөлігінде толассыз кеме қатынасын қамтамасыз ету мақсатында 2004 жылы Үлбі кеме шлюзі пайдалануға енгізілді. 2005 жылы Орал-Каспий каналын қайта құру жобасы аяқталды. Нәтижесінде, жүк тасымалдау көлемі 132 мың тоннадан 1,5 млн тоннаға дейін өсті. ЕЭО шеңберінде қол қойылған кеме қатынасы туралы келісімнің арқасында отандық тасымалдаушылар Ресейдің ішкі су жолдарымен Қара теңіздегі порттарға дейін транзиттік өтуді жеңілдетілген схема бойынша жүзеге асыруға, сондай-ақ өзен тасымалдарын Обь-Ертіс алабына дейін кеңейтуге мүмкіндік алды. 2025 жылға қарай өзен тасымалдарының көлемін 3,8 млн тоннаға дейін ұлғайту жоспарланып отыр.
Бүгінде 400 мыңнан астам отандасымыз еңбек ететін жол саласы ел экономикасын дамытудың нақ драйвері десек болады.