Тереңнен тартқан тамырын...

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Түркі мемлекеттері ұйымының халықаралық рөлі артып келе жатқанын атап айтқаны белгілі. Былтыр Самарқандта өткен жиында Президент Қазақстан түркі әлемінің атажұрты ретінде ұйымға мүше барлық елмен жан-жақты қарым-қатынасты дамы­туға айрықша мән беретінін айтқан еді.

«Ықпалдастығымызды одан әрі нығай­туға және оны жаңа белеске көтеруге мүд­деліміз. Түркі ынтымақтастығына ұйытқы болған ұйымдардың тарихын зерделесек, олардың көпшілігіне Қазақстан бастамашы болғанын көреміз. ТҮРКСОЙ, ТүркПА және Түркі академиясы – соның айқын дәлелі. Бұл ұйымдар бауырлас елдердің мәдени-рухани жақындасуына өлшеусіз үлес қосып отыр. Өзара байланысты ны­ғайту жолында Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті орасан зор рөл ат­қарады», деді Мемлекет басшысы.

Жоспар бойынша іс-шараға Қазақстан, Әзербайжан, Түркия, Қырғызстан, Түрік­менстан, Өзбекстан президенттері, сон­дай-ақ Мажарстанның Премьер-ми­нистрі қатысады. Кей бұқаралық ақпа­рат құралдары қазірдің өзінде Астанадағы жиында Мажарстан мен Түрікменстан ұйымға толыққанды мүше атанады деп ақпарат таратқан-ды.

Күні кеше Түркия Президенті Ре­жеп Тайип Ердоған ресми сапармен  Түрікменстанға барып, аталған елдің Пре­зиденті Сердар Бердімұхамедовпен кездесті. Екі­жақты келіссөзден кейін алыстан ат тер­летіп келген мейман атал­ған елді Түркі мемлекеттері ұйымы­ның толыққанды мү­шесі ретінде көргі­сі келе­тінін мәлім­деді. «Әлемдегі, әсіре­се, біздің аймақтағы болып жатқан оқиға­лар Түркі мемлекеттері ұйымы шаңырағын­дағы бірлігіміздің маңызын айқындап берді. Біз ұйымға бақылаушы мәртебесі бар Түрікменстанды толыққанды мүше ретінде көргіміз келеді», деді Р.Ердоған.

Осы орайда, Түркі мемлекеттері ұйы­мының тарихына аз-кем тоқталғанды жөн көріп отырмыз. Ұйым «Түркі кеңесі» ретінде Қазақстанның бастамасымен 2009 жылы Нахчыван қаласында (Әзербайжан) құрылды. Оның Хатшылығы Ыстанбұл қа­ласында орналасқан. Қазіргі таңда Ұйым­ға Әзербайжан, Қазақстан, Қыр­ғызстан, Түркия, Өзбекстан кіреді. Ма­жарстан мен Түрікменстан бақылаушы мәртебесіне ие.

Жалпы, Түркітілдес мем­лекеттердің басшылары тәуелсіздікке қол жеткізген­нен кейін бауырлас елдер басшыларымен жиі-жиі кездесетін. Сол кездегі мемлекет бас­шыларының сапарларынан кейін өзара алыс-беріс, барыс-келіс айрықша қарқын алды. Түркияның сол кездегі Президенті Тұрғыт Өзалдың бастамасымен түгел түркі жиналып, түркітілдес мемлекеттер бас­шыларының алғашқы саммиті өтті.

Бұл маңызды бастама қатысушылар тарапынан қолдауға ие болды. Түркі әле­мінің басшылары тұрақты түрде саммитін өткізіп, мұны игі дәстүрге айналдырды. Осындай жұмыстың нәтижесінде ын­тымақтастық пен бауырмалдықты арт­тыру бағытында көптеген маңызды қадам жасалды. Мәселен, 1998 жылы Алма­тыда өткен кезекті алқалы жиында кез­десулердің нақты нәтиже беруі үшін тұрақты Хатшылық құрылды. Дегенмен бастама бірден жүзеге асқан жоқ.

Біраз уақыт саябырсыған түркілердің басқосуы жаңа мыңжылдықта қарқын алды деп айтуға негіз бар. Әзербайжан астанасында 2005 жылдың мамырында «Баку – Тбилиси – Жейхан» мұнай құбыры ресми түрде іске қосылды. Осы іргелі жиынға түркітілдес мемлекеттердің басшылары қатысып, жоғары деңгейдегі кездесу өткізді. Басқосуда түркітілдес мемлекеттер арасындағы қатынастың қарқынды дамып келе жатқаны анық аңғарылды.

Түркі мемлекеттері ұйымының кезек­ті белесі деп 2006 жылы Антальяда өт­кен VIII саммитті атап өткен артық емес. Жиынға Әзербайжан, Қазақстан, Қыр­ғызстан, Түркия басшылары қатысты. Кез­десу барысында Түркі кеңесін құру туралы бастама көтерілді. Айта ке­тер­лік тағы бір мәселе, құрылтайда түркі­тілдес мемлекеттердің Парламенттік Ассамблеясын құру жөнінде уағдаластық жасалды. Жаңа құрылымның алғашқы жиналысы 2009 жылдың қыркүйегінде – Бакуде, екіншісі 2011 жылдың сәуірінде Астанада өтті.

Үш жылдан кейін Әзербайжанның Нахчыван қаласын­да түркі ынтымақтас­тығы тың серпін алды. Осы­лайша, Түр­кітілдес мемлекеттер бас­­шылары 2009 жылдың қазанында түркі әлемінің басын құраған ауқымды құрыл­тайдың іргетасы қаланды. Нәти­жесінде, Түркітілдес мем­лекеттердің ын­тымақ­тастық кеңесі және Түркі академиясын құру жөнінде уағдаластық жасалып, түркі интеграциясы ширай түсті.

Саммитте Нахчыван келісімі қабыл­­данып, түркітілдес халықтардың тарихында ерекше маңызға ие құжатқа айналды. Сол келісімге сәй­кес, Түркітілдес мемлекеттердің ынты­мақтастық кеңесі құ­рылды. Кейінірек, 2010 жылы 25 мамырда құжатта айтылған мәселелерді жүзеге асыру аясында елордада Түркі академиясы ашылды.

Ал Түркітілдес мемлекеттердің ынты­мақтастық кеңесінің алғашқы отырысы 2011 жылы Алматы қаласында ұйым­дастырылды. Құрылтай экономика және сауда саласына арналды. Білім, ғылым және мәдениет ынтымақтастығы тақы­рыбындағы екінші саммит 2012 жылы Бішкекте өтсе, тауар тасымалы мәселесі 2013 жылы Әзербайжанның Габала қала­сында талқыланды. 2014 жылы Түркияның Бодрум қаласында Түркі кеңесінің IV сам­миті өтті. Мұнда Қазақстан Түркі кеңесін нығайту және көлік коммуникациясын дамыту мәселелерін көтерді.

2015 жылы 11 қыркүйекте Астана қа­ласында ақпараттық саладағы өзара іс-қимылға арналған және Қазақстанның төрағалық етуіне жол ашқан Түркітілдес мемлекеттер ынтымақтастығы кеңесінің V саммиті өтті. Алтыншы және жетінші сам­миттер тиісінше Шолпан-Ата (Қыр­ғызстан) және Баку қалаларында өтті.

Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақ­тастығын одан әрі нығайтқан тағы бір бас­тама 2021 жылы Түркияда, VIII саммит барысында қабылданды. Іргелі іс-шарада жаһандық күн тәртібіндегі өзекті тақырыптар бойынша ортақ іс-қимылдың маңызына ерекше екпін берілген-ді. Сондай-ақ ұйымның болашағына қатысты бірқатар маңызды мәселе бойынша шешім қабылдады. Түркі кеңесінің атауы «Түркі мемлекеттерінің ұйымы» деп өзгертілді.

Бұдан бөлек, жиын кезінде үшінші тараптармен және институттармен ынты­мақтастықтың жаңа әдістерін анықтау, Түркі инвестициялық қорын құру мәсе­лесі кө­терілді. Сондай-ақ ұйымның орта және ұзақмерзімді мақсаттары мен мін­дет­терін айқындайтын «Түркі әлемінің келешегі – 2040» бағдарламасы бекітілді. Самарқандтағы ІХ саммитте Түркі инвес­тициялық қорын құруға қатысты нақты шешім қабылданды.

Биыл бауырлас Түркияда алапат зіл­зала болып, мыңдаған адам қаза тап­қаны белгілі. Тамырлас мемлекеттегі апатқа түркі елдері бейжай қараған жоқ. 16 нау­рызда ұйым басшылары Анкарада Түркі мемлекеттері ұйымының кезектен тыс саммитіне жиналды. Басқосуға қатыс­қан Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев саммиттің «Апат және төтенше жағдайлар менеджменті, гуманитарлық көмек» деген тақырыпта өтуі бекер емес екеніне назар аударды. Шартарапта табиғи және техногендік апаттардың көбейгеніне тоқталған Президент бұл жағдайдың өте өзекті халықаралық мәселенің біріне айналғанын жеткізді.

Қасым-Жомарт Тоқаев осындай күр­делі кезеңде Қазақстан гуманитарлық шара­лардан шет қалмайтынына тоқталып, түркі елдері төтенше жағдай кезінде тиім­ді әрекет ете білуі керек екеніне назар аударды. Сондай-ақ ұйым хатшылығы мен мү­ше мемлекеттер арасындағы байланыс­тар­ды нығайта түсу үшін бірқатар ұсыныс айтты.

«Біз табиғи апаттың алдын алу үшін күш жұмылдыруымыз керек. Түркиядағы зілзала қауіп-қатерге қашанда дайын болу қажеттігін көрсетті. Сондықтан ұйым аясында Төтенше жағдайлар мекемелерінің бірлескен күшін жасақтауды ұсынамын. Оны Алматыдағы Төтенше жағдайлар және алапат жер сілкіністерінің қауіп-қатерін азайту жөніндегі орталықтың негізінде ашуға болады. Бұл орталықты 2016 жылы Қазақстан және Қырғызстан үкіметтері құрған. Бірлескен күшке ұйымның Аза­маттық қорғаныс хатшылы­ғы мәр­тебесін берген жөн деп санаймын. Ол апатт­ан зардап шеккен елдерге көмек көрсету жұмыстарын үйлестіретін болады. Осы құрылым аясында халықаралық іс-шаралар ұйымдастырылады. Атап айтқанда, құтқарушылардың біліктілігін арттыру және оқу-жаттығу курстары өт­кізіледі», деді Президент.

Қорыта айтқанда, Шығысы Сібірден, Батысы Қара теңізге дейінгі алып аумаққа таралған, мыңдаған жылға созылған Ұлы дала өркениетін қалыптастырған түркілердің бүгінгі ұрпағының бірлігі беки түсті. Түркі мемлекеттері ұйымы құрыл­­тайларын сәтті өткізу арқылы қазіргі таңда дипломатияның маңызын жер-жа­һанға паш етеді.