Тау-кен саласы – ұлттық экономикадағы жүйе құраушы секторлардың бірі. Кейінгі 5 жылда аталған бағытты дамытып, тиімді басқару үшін тиісті реформалар да жүргізілді. Алайда заң талаптары қаншалықты орындалып жатқаны үлкен сұрақ... Әсіресе геологиялық барлау ісінің тың көзқарасқа зәру екенін уақыт көрсетіп отыр.
Үкімет үмітті ақтаса игі
Қазақстанда минералды шикізат базасының толықтырылуы кенжелеп тұрғанын биылғы халыққа арнаған Жолдауында Мемлекет басшысы да айтқан еді.
«Тау-кен саласын басқару жүйесін жуық арада жаңғырту қажет. Көптеген елде бұл саланы негізінен жеке компаниялар алға сүйрейді. Сондықтан ірі көлемде жеке инвестицияларды тарту осы саланың әлеуетін ашуға барынша көмектеседі.
Ол үшін салық және реттеу шарттары өзгеріске икемді болуы керек. Өз қаражатына геологиялық зерттеу жүргізген инвестордың жер қойнауын пайдалану кезінде басым құқыққа ие болуын қамтамасыз еткен жөн. Жобаларды келісуге қажетті рәсімдер мен оның мерзімін кешенді мемлекеттік сараптама жасау мен толық цифрландыруды енгізу арқылы екі есе азайту керек. Қазір еліміздің 1,5 млн шаршы шақырым аумағына геологиялық және геофизикалық барлау жүргізілді. Үкіметтің міндеті – 2026 жылға қарай оның көлемін кемінде 2 млн 200 мыңға жеткізу», деген болатын Қасым-Жомарт Тоқаев.
Қазақстанның өндірістік геологиялық ұйымдар қауымдастығының президенті Арнұр Күшелековтің пікіріне сүйенсек, жер қойнауына мемлекеттік геологиялық зерттеу жүргізуді тиімді жоспарлап, бұл жұмысты жетілдіру қажет. Қауымдастықтың басшысы жобалау-сметалық құжаттаманы (ЖСҚ) әзірлеп, бекіту тәсілдерін қайта қарау керек деп санайды. Неге десеңіз, кейінгі жылдардағы мемлекеттік сатып алу нәтижелері аталған құжатты әзірлеуге бөлінетін сома орта есеппен 3-4 млн теңгенің шамасында ғана екенін байқатып отыр. Ал ЖСҚ дайындау үшін зерттеу жүргізілетін аумаққа қатысты геологиялық ақпаратты сатып алу қажет. Көп жағдайда оның құны қызметтерді сатып алуға бөлінген соманың жартысынан асып жатады.
«Бұл орайда конкурстық құжаттарда ғылыми қызметкерлердің болуына қатысты, сондай-ақ жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеуді жобалауға байланысты тәжірибенің қарастырылуы жөнінде қандай да бір талаптар қойылмаған. Мұның бәрі тиісті құжаттама мен атқарылатын жұмыстардың сапасыз орындалуына әкеледі», деді қауымдастық өкілі.
Сол себепті жобалау-сметалық құжаттаманы дайындау үдерісін жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеудің ерекшеліктерін ескере келе қайта бағыттап, осы функцияларды Ұлттық геологиялық қызметке толығымен тапсыру ұсынылды. Бұл арқылы бірыңғай оператор орындалатын жұмыстардың ғылыми негіздемесіне баса назар аударып, авторлық қадағалауды жүзеге асырады.
Бұралаңы көп заң жарға жығады
Қауымдастық президентінің айтуынша, саладағы тағы бір өзекті мәселе жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу жұмыстарының мемлекеттік сатып алу тетігін реттейтін заңға қатысты. Өйткені қолданыстағы норма кадрлық әлеуеті төмен ұйымдарға күрделі геологиялық жұмыстарды орындауға жол ашып отыр. Айталық, қажетті тәжірибені растау мен шартты жеңілдіктерді бағалау кезінде жұмыс тәжірибесін есепке алу өлшемі тым бұлыңғыр. Салдарынан нарықта тәжірибесі жоқ қызмет ұсынушылар жеңіп жатады. Сондықтан әлеуетті қызмет көрсетушілерді аккредиттеу тетігін енгізу мүмкіндігін қарастыру ұсынылды.
Бұдан басқа кен орындарын барлаумен айналысатын компаниялар салық жеңілдіктері берілсе деген ой-пікірлерін жеткізді. Мәселен, Тау-кен өндірушілері және тау-кен металлургиялық кәсіпорындарының қауымдастығы барлау келісімшарты тоқтатылған жағдайда барлау жұмыстарына арналған шығындарды (келісімшарт тоқтатылған салық кезеңінде) салық төлеушінің жылдық жиынтық табысынан шегеретін тәртіпті енгізуді ұсынды.
Сондай-ақ Салық кодексінің 259-бабының қолданыстағы нормаларына сәйкес мұнай-газ саласының жер қойнауын игерушілеріне қарастырылған артықшылықтар тау-кен секторының өкілдеріне де берілсе деген ұсыныс айтылды.
«Қатты пайдалы қазбаны өндірумен айналысатын компанияларға көміртек өндірушілерімен теңдей жағдай қарастырылмаса, саланың инвестициялық тартымдылығын арттыру қиындай түседі», деді Тау-кен өндірушілері және тау-кен металлургиялық кәсіпорындарының қауымдастығы атқарушы директорының орынбасары Максим Канонов.
Ұйым өкілдері айтқандай, кейінгі уақытта отандық тау-кен компаниялары фискалды органдардың тарапынан жүйелі қысым көріп келеді.
«Мысалы, биыл қаңтардан бастап пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салық мөлшерлемелері биржалық металдарға байланысты 50%-ға және биржалық емес металдарға байланысты 30%-ға дейін ұлғайды. Уәкілетті органдар тау-кен компанияларына онсыз да салық жүктемесі аз салынады дегенді алға тартып отыр. Қаржы министрлігінің есептеулері бойынша ол 8-9%-дың шамасында», деді М.Канонов.
Шамадан тыс фискалды қысымның көрсетілуі әрі орнықты салық саясатының жолға қойылмауы инвестициялық ахуалды айтарлықтай төмендетіп, саланың даму қарқынын тежейді деп есептейді қауымдастық мүшелері. Жоғары салық мөлшерлемелерін ескерсек, қазір еліміздің аумағындағы қатты пайдалы қазбалар кен орындарының белгілі бір бөлігін игеру мүлдем тиімсіз болып отыр.
Жақсылық МҰРАТҚАЛИ,
журналист