Саңлақ Саян

Сәбеңнің қамшысы

Көгалдағы хоккейде арғымақ аттай арындап шапқан Саян Шаймерденовті бұл спортқа жетелеп алып барған адам – оның әкесі, үлкен жазушы, қазақ зия­лылары көшбасшыларының бірі Сафуан аға екен. Бұл алпысыншы жыл­дардың ортасы болатын. Допты хок­кей­дің енді-енді қанат жайып келе жатқан заманы. Бала Саян кішкентай күнінде тыным таппай тыпыршып далаға жүгіретін. Қарашада қырбақ қар түсіп, желтоқсанда майда қоңыр таудың самалына бауырын жібітіп, қаңтар түссе қататын ауладағы көктайғақта Саян көппен бірге коньки тебетін.

Ол заманда қазіргідей бәтіңкенің табанына қапсыра шегелеп, тобық тұсы сірі терімен айнала көмкерілген заманауи конькилер жоқ. Жоқ емес-ау, өте аз. Екінің бірінің қолына түсе бермейді. Бірақ оған қарап жатқан Саян жоқ. Қолына түскен кендір жіппен темір конькиді пимасы­на шандып байлап алып, ауланы айнала ­шабады. Одан кал­ды көрші ауланың балаларымен жарысады.

Бірде мынадай қызық болыпты. Атақ­ты Сәбең, яғни заңғар жазушы Сәбит Мұқанов ауылдас інісі Сафуанға қазақтың бүлдіргелі, жіңішкелеп тілінген сегіз өрім таспалы, тобылғы сапты қамшысын сыйлапты. Оны Сафекең тәбәрік ретінде қақ төрге іліп қояды. Аяғына байлаған кендір жібі үзіліп, мазасы кеткен Саян үйге кіріп келіп, қақ төрде тербеліп тұрған қамшыға көзі түседі. Күлімдеп барып қолына алады. Қамшының тұйық ұшын тарқатып көрсе, шашырайтын түрі бар. Жіңішке қайыс таспа коньки байлағанға табылмайтын құрал сияқты. Көктен іздегені жер­ден табылғанын қарамайсыз ба? Содан бала Саян отыра қалып тәбәрік қамшыны тарқатады. Жұмсақ иленіп, шебер тілінген жіңішке қайыспен темір конькиді қара пимаға байлап алып, арындап аулаға шығады. Аттай тулап, коньки тебеді. Қолды-аяққа тұрмай сырғанайды.

Үйдің кіреберіс есік көзінде жатқан өрімі жоқ, тобылғы сапты қамшының жұрнағын көрген Сафуан әке бір сәт тосылып қалды да, аулада сүтке тойған құлындай шапқылап жүрген ұлын көріп, кең қабағын бір қайшылаған да қойған. «Қуаты бойына сыймай жүрген бұл ұлды коньки тебетін хоккейге бермесе болмайтын түрі бар...». Оның бер жағында ауланың тайғақ мұзы наурыздың ортасында буға айналып, көкке ұшып жоқ болады. Конькиге талапты бала ала жаздай қара жерде сырғанай ма? «Қой, бұл баланы одан да жыл он екі ай мұзы ерімейтін спорттық айдынға алып барайын!»

Осылай көреген әке 12 жасар бала Саянды Алматыдағы «Динамо» стадио­нына жетелеп әкеліп, мұз үстіндегі доп­ты хоккейдің жас бапкері Владимир Алешиннің қолына тапсырды.

 

Көгалдағы хоккейден КСРО чемпионы атанған тұңғыш қазақ

«Іздегенге – сұраған» дегендей, Саян Сафуанұлы басқалардай емес, тез шиы­рықты. Айналасы төрт жылда кәдімгідей «сен тұр, мен атайын» дейтін дәрежеге жетті. Тіпті допты хоккейдің екі түрімен (мұз үстіндегі және көгалдағы) қатар айналысты. Қысқасы, қысы-жазы дамыл таппады. Оның сыртында мектеп қабырғасында оқып жүрген баланың сабағы деген тағы бар.

Сонымен Саян бала 1971 жылы орта мектепті бітіріп, Қазақ мемлекеттік дене­шынықтыру институтының студенті атанды. Дәл осы жылы атақты «Динамоның» жастар құрамына мүшелікке қабылдан­ды. Құдай оңдап тағы да осы жылы тарихта тұңғыш рет көгалдағы хоккейден жастар арасында КСРО біріншілігі өте қалмасы бар ма. Оған тұлпардай тулаған Алматының «Динамосының» сапында Саян да барды. Апыр-топыр ойын бас­талды. Динамолықтар іріктеу сынында өз тобында көш бастады.

Соңғы турға төрт команда аяқ бас­ты. Олар: Свердловскінің «СКА»-сы, Горькийдің «Старты», Сызраньның «Тор­педосы», Алматының «Дина­мосы». Біз­дің жігіттер осы сында қарсыластары­нан басым түсіп, тұңғыш рет жастар арасында КСРО чемпионы атанды. Ал «Ди­на­моның» ересектері шешуші сында Ульяновскінің «Волгасына» жол беріп, екінші орынға тұрақтап қалды.

Атақты бапкер Эдуард Айрихтің қы­рағы жанары Саянды жіті қадағалап жүретін. Нәтижесінде, Эдуард Ферди­нан­дович 1973 жылы Саянды ересектер құрамасының қатарына қосып жіберді. Шіркін, Саянның бала күнгі арманы осы еді ғой. Имек таяғын иіріп, көк жүзінде жебедей жүйткіген сұқсыр үйректей жар­қылдады. Міндеті – құраманың жартылай қорғаушысы. Осы жылдың жазында көгалдағы хоккейден ересектер арасында КСРО біріншілігі жалауын көтерді. Сынға түскен 16 команданың ішінен алматылықтар топ жарды. Саян Сафуанұлы осылай көгалдағы хоккейден қазақ ұландары ішінен КСРО чемпионы атанған тұңғыш қазақ ретінде тарихта қалды.

1976 жылы Қазақстан спортындағы үл­кен оқиға көгалдағы хоккей мен мұз ай­ды­нындағы хоккей ресми түрде бө­лін­ді. Бұрын ойыншылар екеуіне бір­дей қа­тыса беретін. Саян көгалдағы хок­­­кей командасының құрамына барды әрі команда капитаны атанды. Тағы бір есте жүрерлік дүние, 1977 жылы Саян Шаймерденов көгалдағы хоккейден КСРО-ның үздік 22 ойыншысының қатарын толықтырды, алып держава КСРО құрамасының капитаны тізгінін қолына алды.

 

Дара туған талант

Кезекті бір Одақ біріншілігінде алма­т­ылықтар кәнігі қарсыласы Сверд­лов­скі­нің СКА-сымен жан беріп, жан алысып айқасып жатқан. Біздің командаға чемпион атану үшін жалғаз ұпай керек. Динамоның сайыпқыран ойыншы­лары Александр Гончаров, Михаил Ничепуренколар армияшылардың осал тұсын таппай қан сорпасы шықты. Соқ­қысы жайдың оғындай Александр Ионкиннің атқан добы далаға кетіп коман­даның ойыны қожырай бастайды. Бар-жоғы жалғыз доп қарсыластардың ­торында тулап жатса бітіп-ақ тұр. Қол­созым жердегі чемпиондық атаққа жете алмай, динамолықтар тарыға бастады. Ойынның аяқталуына 15 минут...

Мұндайда не істеу керек? Бас бапкер Эдуард Фердинандович жан берерде ататын соңғы оғы сияқты қапталда отырған Саянды ойынға қосады. Дәл осы сәтте төреші динамолықтардың пайдасына айып добын белгіледі. Оны Ионкин шірене тұрып тартып жіберді. Зымырай ұшқан доп оқтай зулап барып, қақпашының таяғынан табылып, қайтадан кері серпілді. Манадан бері «шіркін, жеңіс, тарыға шапқан тауықтай келгенің бе?» деп іштей қуанып тұрған алматылықтардың үміт оты су құйып жібергендей сөне берді, сөне берді... Қақпаға кірмей қайтқан доп, қалықтап алаңның ортасына қарай ұшып келеді, ұшып келеді...

Осы сәтте алаңның жиегіне жетіп үл­­­гер­ген Саян қалықтаған допқа қарай құстай ұшты. Бастапқыда оны ешкім аңдаған жоқ. Тіпті армияшылар жеңіс тойын тойлауға қамдана бастаған сы­ңайлы. Бірақ дүние күрт өзгерді. Әуе­леген допты жерге түсірмей, имек таяқ­пен қарқып үлгерген Саян қарсылас қақпасына қарай қайтадан зымыратты. Жаудың бетін қайтарып масаттанып тұрған қақпашы ес жиып үлгерген жоқ, артындағы қақпада тулап жатқан допты бір-ақ көрді. Осылай алматылықтар Саян Сафуанұлының арқасында төртінші дүркін КСРО чемпионы атанды.

 

Бұйырмаған бақ

1979 жыл туғанда Саян Шаймерде­нов көгалдағы хоккейден кеңес одағын то­лық мойындатты. Жалпы дерек үшін айта кеткен дұрыс болар, ересектер арасында «Динамо» сапында КСРО чемпионы атағын жеті мәрте жеңіп алған үш ойыншы бар. Олар: Саян Шаймерденов, Фарид Зигангиров, қақпашы Минеула Азизов.

1980 жылы динамолықтар­дың сапынан тоғыз ойыншы КСРО құ­ра­­масы қатарында өнер көрсетіп жүрді. Бұл Мәскеу Олимпиадасына Қа­зақстан­нан тоғыз спортшы қатысады деген сөз. Олар: шабуылшылар – Саян Шай­мер­денов, Михаил Ничепуренко, Алек­сандр Гончаров, қорғаушылар – Игорь Рыж­ков, Фарид Зигангиров, жартылай қорғаушылар – Олег Загородиев, Александр Мясников, Александр Ионкин, қақпашы – Минеула Азизовтар болатын.

Содан олимпиаданың басталуына тура бір ай қалғанда КСРО құрама мү­шелері дәрігерлік бақылаудан өтетін болды. Қызық болғанда медициналық тексеру Саянды ауру деп тапты. «Бауырында ісік бар, спорттық жарыстарға қатысуға болмайды» деген шешім қабылдады. Саян аң-таң. Өмірде мұндай ауру барын білмейді, алғаш рет дәрігерлерден естіп тұр. Басқасы басқа, дүниенің дүбірлі додасы Олимпиадаға қатыспайтыны жанын жегідей жеді.

Ол кезде Эдуард Фердинандович сыр­­қаттанып ауруханада жатқан. Жүгі­ріп ұлттық құраманың бас бапкері Ми­хаил Осинцевке барды. «Ағатай-ау, мен­де сыр­қат жоқ, бұл не сұмдық!». Бас бап­кер: «Дәрі­герлер қателеспейді, шыра­ғым, ­бар да емдел!» деп қысқа қайырды.

Бұйырмаған баққа шара бар ма, айтулы жарысты Саян көрермендер ортасында отырып тамашалады. Кеңес құрамасы жүлделі үшінші орын, қола медальға қол жеткізді. Мүмкін команда капитаны са­йып­қыран Саян ойнағанда кеңес одағы құра­масы күміс, мүмкін алтын алар ма еді...

Бір қызығы, олимпиададан кейін «кө­реген» дәрігерлер Саянға алаңға шығуына рұқсат берді. Жоғарыдағы оқиғадан кейін ой түйген Саян өз қатарына қазақ азаматтары Серік Қалымбаевты, Марат Маңғыбаевты, Сұлтан Қобыландинді тартты. Осы інілеріне қамқор бола жүріп, 1982 жылдың жүзін де көрді.

 

Бапкерлікке бет бұру

Саянның спорттық өміріндегі елеулі жетістік 1982 жылы КСРО-ның азулы алты командасы қатысқан турнирде топ жарып, Еуропа чемпиондарының кубогі жарысына аттануы еді. Франция елінің астанасы Париж қаласында өткен жа­рыста Саянның командасы алтын меда­лін жарқыратып жеңіспен оралды. Осы жылы динамошылар тоғызыншы дүркін КСРО чемпионы атанды.

Осы жылдың соңында көгалдағы хоккейден халықаралық дәрежедегі спорт шебері Саян Сафуанұлы үлкен спортпен қош айтысты. Алғашында Алматы қаласындағы РШВСМ-ның командасына бапкер болып барады. Бірақ көп жыл бірге жүріп, біте қайнасқан ортасын бір сәтте тастап кету оңай болмаған сыңайлы. Командалас досы Фарид Нұрғалиұлы айтады: «Саян алғашқы айларда РШВСМ-дағы жұмысы аяқтала салысымен бізге жетіп келетін. Біз жеңіске жетсек қуанып, сәтсіздік көрсетсек ренжіп жүрді. Спортқа жан-тәнімен берілген Саян сияқты адамды кездестіру қиын: біртуар тұлғаның қадірін дер кезінде біле алмадық», дейді.

Саян бапкерлік қызметін атқара жүріп елімізде көгалдағы хоккейдің дамуына барынша үлес қосты. Көгалдағы хоккейден Азия федерациясының президенті, Малай елінің королі Аслан Шахпен жақсы дос еді. Осы кісі Қазақстанға заманауи алаң салып берейік, қаржының 70 пайызын біз береміз, қалған 30 пайызын шығарыңдар депті. Біздің жақ аузын қу шөппен сүрткен.

Бүгін Саян Шаймерденовтің 70 жылдығында осы сала туралы жан-жақты ойлану мемлекеттік мәселе деп білеміз. Көгалдағы хоккейден Саян ізбасарлары шығуға тиіс.

 

«Саянға ұстаз болғанымды мақтан тұтамын»

– Менің төл шәкірттерім арасында Саян­ның орны бөлек. Ол өте сауатты ойнайтын әрі өте білімді жігіт еді. Біздер жақын достар сияқты жақын ара­ластық. Сондай-ақ Саян үлкен спорттан қол үзген соң бапкерлікке ауысты. Алма­тының «Связист» қыздар командасын жаттықтырған жылдары республикалық жарыстарда ешкімге дес бермей, одақ деңгейіндегі турнирлерден жүлде әкеліп жүрді.

Мен қақпада тұр едім, Саян доп қуа­лап жүйткіп келіп қалған екен, мен тәр­тіпті бұзып қақпаға көлденең жата кеттім. Бұндайда тәртіп бұзғаным үшін Саян маған ренжуі керек болатын. Бірақ ол үндемей кете берді. Ойын соңында жаныма келіп: «Владимир Антонович, ұстаз бен шәкірттің бір-біріне қарсы келуі қай жақсылық дейсіз, күнәден аулақ болайық...» деп кішіпейілдік танытты. Мен осындай азаматтың ұстазы болғанымды мақтан тұтамын.

Владимир АЛЕШИН,

С.Шаймерденовтің алғашқы бапкері

 

«Ел мүддесін бәрінен жоғары қоятын»

– Саян екеуміздің жастық шақтағы жақсы күндеріміз хоккей алаңында өтті. Жылында кемінде бес рет шетелге шы­ғып жүрдік. Бұл деген – барымызды сығып береміз деген сөз. Саян одаққа танымал Александр Гончаров, Михаил Ничепуренко, Олег Загородневтерден бір мысқал кем ойнамайтын. Тіпті олардан асып кететін кездер де болып тұрды.

Сыртқа жарысқа барғанда міндетті түрде қонақүйде бірге жатамыз. Саян өте аз ұйықтайтын. Әңгіме айтқанда шебер еді, қиялы ұшқыр болатын. Әсіресе оның есте сақтау қабілеті ерекше. Білім жағынан ешкім онымен шендесе алмайтын. Ол орташа ойнау дегенді білмеді, тек жоғары деңгейде ғана ойнайтын.

Көгалдағы хоккейден КСРО құрама­сына капитан болу тек Саянға бұйырды. Капитан сайлау жабық дауыспен өте­тін. Ойыншылар оған Саянды лайық көретін. Капитан деген – бас бапкердің көмекшісі. Оған менің досым білімі мен еңбекқорлығының арқасында жетті. Бір өкінетін жағдай, Саян спорттан ерте кетті. Жеке бас мүддесін ел мүддесінен жоғары қоятын азамат еді.

 

Фарид ЗИГАНГИРОВ,

көгалдағы хоккейден Олимпиаданың қола жүлдегері

 

«Жұбымыз жазылмайтын еді»

– 1953 жылы жазушы Сафуан Шай­мерденовтің шаңырағында екі қыздан кейін дүниеге келген ұлға Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов сынды қазақтың марғасқалары «тау тұлғалы азамат болып өссін» деген ізгі ниетпен, ырымдап Саян деп ат қойыпты. 1961 жыл мен туыппын. Үлкен әкем Сафуан: «Қазақтың сахарасында дүниеге келген бұл бала маған – ұл, Саянға – іні, өзі даладай кең болсын, атын Сайын қоямын» деп ат қойыпты. Сөйтіп, Саян – қалада, мен 15 жасыма дейін атамның бауырында, далада өстім. Өкінішке қарай, өз әкемнен тым ерте айырылып қалдым. 1976 жылы Алматыға келіп, содан 1996 жылы қызмет бабымен еліміздің жаңа орталығы Астанаға қоныс аударғанға дейін 20 жыл Саян екеуміздің жұбымыз жазылған жоқ.

Саян білімді, зиялы, тәрбиелі әрі өте қарапайым еді. Атақ-даңқтың буына еш­қашан басы айналып көрген жан емес. Адамгершілігі мен адалдығын, отандық спорт алдындағы ерен еңбегін бағала­ған болар, сол кездегі Спорт агенттігінің бас­шылары оны әлденеше рет Аста­наға үлкен лауазымды қызметтерге де шақырды.

Алайда бір жағынан Алматыдағы егде тартқан әке-шешемізді, өзі жанындай жақсы көретін хоккейін қимағандықтан, «спортта менсіз де бастық жетеді ғой, қинамаңдар» деп ат-тонын ала қашатын. Қолы босай қалған сәтінде кітап оқитын. Қай елдегі турнирге баратын болса, сол мемлекет туралы мәліметтер жинап, конспекті жазып отырғанын талай көрдім. Ағылшын тілін жетік білетін. «Осының не қажеті бар» десем, «Шетелдерде Қазақстан туралы білетіндер некен-саяқ. Тіпті көпшілігі бізді әлі күнге мал соңында жүрген көшпелі, қараңғы халық деп ойлайды. Сондықтан оларға білімділігімізді көрсетіп, мәдениетті, өркениетті ел екенімізді танытуымыз керек», дейтін.

Өз басым 2012 жылдан бастап «Са­фуан және Саян Шай­мерденов» атты қоғам­дық қор құрып, екі тұлғаны насихаттау ісіне атсалыстым. Нәтижесінде, қор бірқатар келелі жұмыс атқарды. Атап айтқанда, 2012 жылы Сафуан әкеміздің 90 жылдығына байланысты мәдени іс-шаралардың өткізілуіне, 2013 жылы Саян Сафуанұлының 60 жыл­дығы қарсаңында Алматы қаласында көгалдағы хоккейден үлкен турнир ұйым­дастыруға мұрындық болған едік. Өткен жылы Сафуан әкемнің 100 жылдық мерейтойы осы қордың аясында Қызылжар өңірінде жоғары деңгейде атап өтілді. Бұл – менің әулет тірегі Шаймерденовтерге деген құрметім.

Сайын ЕСМАҒИ,

інісі