Нұрым Ерғалиев: Сол күнгі жел де ызғарлы еді

Әр адамның өмірінде ұмытыл­май­тын балалық, жастық шақ секілді кезеңдер бар. Ал 1986 жыл­­ғы Желтоқсан көтерілісі Алма­­­тыдағы жоғары оқу орнында оқы­ған, жұмыс істеген жастардың жа­дында өшпестей із қалдырды. Мұ­ны әлі күнге ұмытпайтын жан­ның бірі – Нұрым Ерғалиев. Ала­тау етегінде шаһар жастары­мен бірге Брежнев  алаңында бол­ған ол қазір «Сарайшық» жур­налы­ның әдеби редакторы. Баспа­сөз­дегі еңбегі еленіп, былтыр «Ерен еңбегі үшін» медалімен мара­пат­тал­ған.

«Сол жылы ҚазМУ-дағы жур­налистика факультетінің 5-кур­сында оқитын едік. Біздің курс­та­ғы студенттердің дені пәтер жалдап тұратын. Мен жалдаған үй «Қазақфильм» студиясы жақ­та орналасқан. Сабаққа түс қайта барамыз. Әдеттегідей 17 жел­тоқсан күні де сабаққа келдім. Бірақ факультеттен курстасым Үрлай Рысбаевадан өзге ешкімді көрмедім», дейді Нұрым Ерғалиев.

Екеуі бір-бірінен жөн сұрас­қанда, Үрлай курстасы «Студент­тердің бәрі алаңға кетіпті. Сен бұл туралы естіген жоқсың ба?» депті. Сол күні алаңға тек 5-курс­тың емес, факультеттің біраз суденті барған. Бірақ Нұрым Ерға­лиев алаңда не болып жат­қанынан хабарсыз болған. Сөй­тіп, екеуі сұрастыра жүріп, 16 желтоқсандағы қысқа пленумда Дінмұхамед Қонаевтың қыз­метінен босатылғанын естіген. Республика басшылығына жер­гі­лікті халықтың тарихынан, мә­дениетінен мүлдем бейхабар адам тағайындалған еді.

Бұл, әсіресе, қазақ жастары тарапынан наразылық туғызды. Алматыдағы бірнеше жоғары оқу орнының, оның ішінде ҚазМУ-дың­ бірнеше факультетінің сту­дент­тері қарсылық акциясына белсенділік танытты.

«Біз курстастарымызды із­деп, орталық алаңға жеткенде адам­ның өте көп жиналғанын көрдік. Дені – жастар. Олардың қолында «Ленин­дік ұлт саясаты жасасын!», «Әр ұлтты өз көсемі басқарсын!» деген плакаттар бар. Жастар Жұме­кен Нәжімеденовтің сөзіне жазыл­ған Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстаным» әнін шыр­қап тұрды. Алаңға әр тұстан ке­ліп қосылған жастардың легі тоқ­таған жоқ. Олар да «Менің Қазақ­станым» әнін шырқап келді. Әлі есімде кешке таман Жансая Сәби­това деген келіншек сөйледі. «Мен алаңға қызыммен келіп едім. Қазір қызымның қайда екенін біл­мей­мін. Адасып қалдым. Бірақ айтайын дегенім, қазақ халқы бұған дейін талай зобалаңды, аштықты да, қуғын-сүргінді де көрді. Мұның бәрі – қазақтың рухын сындырып, бас көтертпеу үшін орталықтан жасалған империа­лис­тік пиғылдың көрінісі. Неге десеңіз, 50 жыл бұрын Алаштың үркердей тобын, Тұрар Рысқұлов, Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкей­хан, Мұстафа Шоқай секіл­ді ұлтжанды зиялы қауым өкіл­дерін қасақана халық жауына айнал­дырды. Ұлт зиялыларын соттады, атып жіберді. Енді, міне, сон­дай жымысқы әрекетпен ел бас­қа­ратын адамды басқа жақтан әкеліп отыр. Сонда қазақтың арасынан ел басқаратын саяси сауатты, білім­ді адам жоқ па?» дегенін ұмыт­қан жоқпын», деп еске алды Н.Ерғалиев.

Оның айтуынша, қараңғы түскен мезгілде алаңда өзгеше дүрбелең басталған. Бұл кезде Алматыда жұмыс істейтін қазақ жастары да алаңға жиналған. Бұл, әрине, алаңдағы адам санын еселеп арттырған.

«Жұмысшы жастар топ-тобы­мен келіп, студенттерге рух бергендей әсер етті. Жоғары оқу орнына түсе алмағандықтан, құрылыс мекемелерінде ауыр жұмысты атқарып жүрген жұмысшы жас­тар­дың бәрінің пәтері жоқ. Отба­сы­мен жатақханада тұрады. Кей­бірі өзге ұлттың қуықтай бөлмесін, тіпті тауық қора секілді үйшігін жалдайды. Оның шет жағасын өзіміз де көрдік. Бұл, әрине, қазақ жастарының намысына тиетін жайт қой. Бірақ алаңға жиналған жастар жеке бастың проблемасын қозғаған жоқ. Бірінші хатшылыққа жергілікті адамның тағайындалуын талап еткен жастарды қалқанмен, резеңке сойылмен қаруланған арнайы мақсаттағы отряд тобы қоршады. Олар жастарды тарату үшін кері ығыстырады. Жастар қайтадан лек-легімен алға ұмтылады. Сол кезде қаруланған отряд жастарды ұрып-соғуды бас­тады. Өрт сөндіруші машиналар колоннасы келіп, суық су шашты. Мұның бәрі жастарды ашу-ызаға әбден булықтырды. Бұл – жастарды арандату үшін әдейі жасалған әрекет», дейді алаңдағы оқиғаны көзімен көрген Н.Ерғалиев. 

Қазір оның қолында Қазақ КСР мемлекеттік қауіпсіздік ко­ми­­­тетіне өз қолымен жазған түсі­нік­темесінің түпнұсқасы сақ­тал­ған. Бұл – 1987 жылы 11 нау­рыз­да жазылған түсініктеме. Бірақ неге екені белгісіз комитет басшыларының, не өзге жауап­ты адамдардың аты-жөні көр­сетілмеген. Мұны кейін жауапты болмау үшін, тергеуді кім жүргізгенін жасыру үшін әдейі солай жаздырған болуы мүмкін.

«Біз алаңға 17 желтоқсанда бар­­дық. Сол күнгі ауа райы өте ыз­ғарлы еді. Өңменіңнен өтер ыз­ғы­рық жел соғып тұрды. Кешкісін жал­­дап тұратын үйге жету мүмкін бол­­мады. Түн ортасында ҚазГУ қала­­шығындағы №5 жатақханаға жаяу­­латып әрең жеттік. Ал келесі күні – 18 желтоқсанда бізді жатақ­­ханадан шығармай тастады. Факуль­теттің оқытушылары кезек­­шілік атқарып, студенттердің жатақ­ханадан шығуына жол бер­­­меді. Бірнеше күннен кейін тер­геу бас­талды», дейді Н.Ерға­лиев.

Оны мемлекеттік қауіпсіздік коми­тетінің екі қызметкері жатақ­ха­наның жертөлесінде тергеген. Бірақ тергеудің неге жертөледе жүр­гізілгенін әлі күнге түсіне алар емес. Жауап алу кезінде тергеу­шілер оның көзіне жарық шағы­лыс­тыратын шамның сәулесін түсіріп қойған.

«Тергеушілер «Алаңнан кімді көрдің? Сен ән айтады екенсің? Алаңға неге бардың?» дегенді сұрақтарды орысша қойды. Мен орысша түсінбейтінімді, қазақша жауап беретінімді айттым. Бірақ тергеушілер қағазға жазып берген жауабыма қанағаттанбай, қайта-қайта жыртып тастап отыр­ды. Кейін мені ректоратқа шақы­рып, тағы да бірнеше рет жа­уап алды. Тергеуге одан кейін де қайта-қайта шақырды. Сөйтіп, 1987 жылдың жазына дейін, дип­­лом алғанша тергеуге барып жүр­дік. Сол кезде факультеттің оқытушылары «Бастапқыда бер­ген жауаптарыңнан таймаң­дар», деп жанашырлық таныт­ты. Ұстаздарымыздың сол жан­ашырлығы болар, әйтеуір, құ­дай сақтап, біздің 5-курстың сту­денттері қатаң жазадан аман қалдық», дейді Нұрым Ерғалиев.

ҚазМУ-дың журналистика факультетін бітірген кейін Алма­тыда көп аялдаған жоқ. Кіндік қаны тамған мұнайлы өңірге оралып, тілшілік жұмысын Ба­лықшы аудандық «Каспий таңы» газетінен бастады. Кейін Құр­манғазы аудандық газетінде, одан соң облыстық басылымда жұмыс істеді. Екі аудандық газеттің бас редакторы болды.

Нұрым қазақ жастарының бей­біт шеруін тәуелсіздікке ұм­ты­лыстың ұшқыны деп есеп­тей­ді. Шындығында бұл бо­дан­дық­тың бұғауын бырт-бырт үзуге бағыт­талған нақты қадам екені дау­­сыз. Бұл одақтың құрамын­дағы Орта Азия және Бал­тық жаға­лауындағы елдердің тұр­ғын­­­дарына үміт отын жағардай әсерін тигізді.

«Желтоқсан көтерілісіне қатыс­ты әлі де айтылмай жүрген дерек көп. Мәселен, сол кезде алаң­ға қанша адам жиналды? Алаң­да қазақ жастарына, әсіре­се, қыз­дарға қарсы зұлымдық әре­кет жасауға кім бұйрық берді? Бұл әрекет үшін кім жазаланды? Қанша адам құрбан болды? Міне, осы деректерді ашып айта­тын мезгіл жеткен секілді. Те­гінде Желтоқсан көтерілісі то­лық­ зерттелмей келеді. Бұл – тарихи зерттеуге сұранып тұрған тақы­рып. Оған қатысушылардың мәрте­бесі нақтыланбаған. Мем­ле­кет тарапынан Желтоқсан көте­рілісіне қатысушыларға әлеу­мет­тік жеңілдік қарастыру, қол­дау көрсетудің тиімді тетігі ойластырылуы қажет. Алматыда жел­тоқсаншыларға арналып қойыл­ған ескерткіш елеусіз жерде тұр. Ескерткіш көрген адамды ауыр мұңға батырады. Өйткені ескерт­кіш­те қарулы топтың аяғы­ның ас­тында қоғадай жапырылып, жы­ғы­лып жатқан жастар бейнеленген. Неге бұлай? Бұл ескерткіш бас кө­тер­­ген адамдардың осы­лай таптала­ты­ны туралы емеу­рін­ді білдіріп тұр­ғандай әсер береді. Жал­пы, Жел­тоқсан көтерілісіне арнал­ған ескерт­кіш шарқайрақтай ширыққан қазақ жастарының мұқалмас рухын әйгілеп тұруға тиіс деп ойлаймын», деген пікірін білдірді ол.

Атырау облысы