Бексұлтан Нұржекеұлы: Рух шындықта ғана болады

– Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың газе­ті­мізге берген сұхбаты қо­ғамда жан-жақты талқыланып жатыр. Сіз қандай пікір түй­діңіз? Ұлт руханиятына қандай да бір әсері болды ма?

– Мемлекет басшысының сұх­­ба­­тын­да Жошы ханға айрық­ша көңіл бөлуі та­рих­қа жаңа бір көзқарас әкелуі мүм­кін. Өйт­кені Жошы бар жерде Шың­ғыс хан, ол құрған мемлекет, мем­лекеттің орны, халқы бар. Осы ұлы тарихымызды жаңар­ту – әділетті Қазақстанға жасаған үл­кен қадамымыз болғалы тұр. Екіншіден, Президентіміздің Нау­­­рызға жоғары көңіл бөлуге үн­деуі – бұл да бір жаңа бастама, үлкен құбылыс. Біз жаңа жыл­ға тәуелсіздік күнінен бұ­рын дайындаламыз, ал Наурыз деген – ұлттық жағынан, тарихи, күн­тізбелік, ғылыми жағынан алсақ та, жылдың басы. Өйткені көктем – бүкіл табиғаттың қайта тірілуі. «Нау» деген – түріктің жаңа күн, жаңа ұлыс деген сөзі.

– «Ерлі-зайыптылар», «Бір өкініш, бір үміт», «Бейтаныс әйелдің құпиясынан» бастап сізді оқырман махаббат жыршысы деп таниды. Қазір бұл тақырыпқа қалам тартасыз ба?

– Сексеннен ассам да әлі се­зім суреттерін жазып келе жатырмын. «Ата жау» деген ро­ман жаздым, оның алдында «Әй, дү­ние-айды» жаздым. Бәрінде әйел тақы­ры­бы қамтылады. Әдебиетте әйел тақырыбы, еркек тақырыбы деген тақырып бол­мауы керек. Мен шығармаларымда әйел­ді халықтың бейнесінде аламын. Ұлттың басынан кешкен­нің бәрі әйелдің басынан өте­ді. Тәуелсіздігің, тәуелділігіңнің бә­рі әйелге байланысты. Жұбан аға­­мыздың «Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген» деген өлең жолына мән беріп қаралықшы. Мың өлетін кім, мың өлетін қа­зақ­тың еркегі, батыры, ханы, сұл­таны. Ал сол халықты қайта орнына әкелетін кім? Бұл – ана­лар. Мың өлсең, мың рет тіріл­тетін де ана. Сондықтан ана­ға үлкен қасиет берген, аналар ұлт­ты сақтаушы, халықты, жер­ді сақтаушы. Шүйкедей ғана кем­пірлер елді уысында ұстайтын ба­­тырдың, дананың анасы емес пе? Сондықтан мен әйел тақырыбын ризашылықпен жазамын.

– Көптен бері баспасөз бетін­де Ахмет Байтұрсынұлының ем­­лесі туралы айтып жүрсіз. 

– Ахмет Байтұр­сын­­ұлы ұл­­­тымыздың ұлы ұстазы дейді. Бү­­­­кіл ғалымдар Ақаңның тіл ғы­лы­­мының атасы екеніне қарсы емес. Бірақ соның еңбегін неге жал­ғастырмай отырмыз? Ахмет Бай­тұрсынұлының «Тіл құра­лы» деген еңбегі бар. Осы кітап­тың ем­лесі бойынша бірша­ма ма­қа­ламды жарияладым. Тіл­дің та­би­ғатын бұзбауымыз ­ке­­рек, қа­зақ тілі бүкіл түркі тіл­дері ішін­дегі тү­бірін сақтаған тіл десек те, қа­зір тіл табиғатын бұ­зып алдық. Мә­селен, «қайың» дегенде «й» дан ке­йін «ы» әрпі бар. Ал «қиын» де­сек, «қ» дан соң бірден қысқа «и» әрпі басталып кетеді. Екеуі де бір жүйедегі сөздер, неге екі түр­лі? Міне, біз тілді бұзып қол­да­­нып жүрміз. Байтұрсынұлы сөз­­­ді айтылуына қарай жазуды қол­­­даған. Ал қазір көп сөзіміз­дің ай­ты­луы басқа да, жазылуы басқа.

– Бір арманыңыз орындалар болса, нені айтар едіңіз?

– Менің арманым – Ахмет Бай­тұрсынұлы мен Халел Досмұха­медовтің тіл жайындағы ғылымы жүзеге асса екен деп тілеймін. Сонда қазақтың тілі бұзылмайды, жоғалмайды, өзінің табиғатын сақтап қалады.

– Әдебиеттегі ерекше қам­қор­лық көрген қай ағаңызды сағы­насыз?

– Ол – Мұқағали. Алғаш Үш­арал деген жерде мұғалім болдым, бір жылдан кейін оқу ісі­нің меңгерушілігіне көтерілдім. Сол жерде жүріп өз шешемнің тағдырын ойладым. Шешем­нің ағаларының бірі би, бірі болыс болып, қудалау басталғанда Қы­тай асып кетіп, шешем ғана қалып қойған. Анам әкемнен ерте айырылған соң, тағы бір рет тұрмысқа шығады, бір інім, бір қарындасым бар. Осының бәрін бағамдай отыра, шешем­нің өмірін қамтып, «Күнәлі махаббат» деген повесть жаздым. Әйелдің тағдырына байланыс­ты алғашқы шығармам осылай дү­ниеге келді, туындымды алып, аласұрып Жазушылар одағына келдім. Қолымда он бір айлық балам, жанымда келіншегім бар. Ерте келсек, ешкім жоқ, сағат он­ға тақағанда бір сарғыш әйел келді. «Олар (жазушылар) он екіге таман келеді ғой», деді ол. Бір сәтте денесі ірі бір кісі есікті сықырлатып кіріп келді, алдынан шығып амандаса жөнелдім. Әлгі кісі жүзіме қарап, «Әліксалам, иә, неғып отырсыңдар?» деді. «Жұлдызға» келгенімді айттым. «Не мәселе?» деді. Жазғаным бар еді деп қолжазбамды көрсеттім. Мұқаң «Сен прозашы екенсің ғой, прозаның бастығы Ақан Нұрма­нов деген ағаң, ол Қостанайда, Кей­кі бабасының тарихын жаз­ға­лы жүр», деді. Ақан Нұрма­нов сол кезде «Құланның ажалын» жазып жүрген кезі екен. Құлан деген Кейкінің руы ғой, міне, бас кейіпкерді жасырын алып отыр, о кезде Кейкі деп тура айтылмайды. Алдымдағы қолмен жазған он екі беттік дәптерді көр­ді де, «Ә, мұғалім екенің кө­рі­ніп тұр» деді Мұқаң. Сосын шы­ғармамды алып, машинка ба­сатын әйелге «Мынаны ба­сып бер, ақшасын өзім төлеймін» деп ұсынды. «Баратын жеріңе барып кел, кейінірек келген соң жолығамыз», деп ақын аға қош­тасып шығарып салды. Он күннен соң келдім, машинкаға повесімді бастырып қойыпты. Мұқағали басылған шығармам­ды алып, «Бірінші оқиын, ертең таң­ғы тоғызда кел», деді. Ерте­сі­не тоғызда тағы бардық, Мұ­қаң келіп, «Әй, бала» деді де, «Қар­лығашым келдің бе?» деген жи­нағын ұсынып тұрып, әйеліме қарап: «Мынау жазушы екен, сен бұны жоғалтып алмай күт», деді. Кітабына жазған қолтаңбасын­да: «Бексұлтан! Повесіңнің бір әрпін қалдырмай, мен қалай оқы­сам, сен де осыны солай оқы. Есің­де болсын, өлеңнің де басы мен аяғы болады. Сапар алыс, жол ұзақ. Талайларға кездесерміз, бірақ осы қалпымызда қалуды тілеймін мен», деп жазып берді. Осылайша, шығармамның қолжазбасы Мұ­қаңда 1966 жылы қалып, екі жылдан соң бір-ақ жарық көрді. Екі аралықта Мұқағалимен хат жазысып тұрдық. Повесімді «Жұл­дыздағы» бәріне оқытқанын, бәрі мақтағанын, бірақ басуға келгенде кідіретінін айтатын. Бірде «Повесіңді редакциялар ал­қасының төрағасы Хамза Есен­жановқа оқыттым, о кісінің пікі­­рін саған жіберейін, оқы да қай­­та салып жібер» деп жазды. Қуан­ғанымнан пікірді бәріне оқы­тып, өзіме көшіріп алмастан қай­та салып жіберіппін, сол күйі жо­ғал­тып алдым. Қыста қолыма со­ғы­мымды алып Мұқағалидың үйі­не келдім. Қазіргі Сырбай Мәу­ленов көшесіндегі төрт бөлмелі үйдің екі бөлмесінде Жұмекен Нәжімеденов, екі бөлмесінде Мұқағали тұрады екен, екеуінің ас үйі ортақ. «Ей, бала, бұдан бы­лай артынып-тартынып келгенің­ді қой, келер болсаң жай кел», деп қояды. Мұқаң «Капиталды» оқып жүр екен, кейін ойласам «Мавр­ды» жазғалы жүрген сәті екен ғой. Міне, менің ең бірін­ші қасиет тұтатын адамым – Мұқағали. Ке­зінде «Жазушы» бас­пасында отырғанда сол кез­дегі министр Алтынбек Сәрсенбаев­қа ба­рып, Мұқаңның барлық кіта­бын жинақтап шығарғым келе­тінін айттым. Маған ағалық жа­са­ған адамға інілік парызым­ды өтеуім керек қой. Ақыры шығар­маларының төрт томын шығаруға рұқсат алып, жинақтарын баспадан шығарған болатынмын. 

– «Кәріс қыз» атты шығар­маңызда Мұқағали прототипі бар екенін білеміз. Бұл шынайы өмірден алынған ба?

– Бұл – көркем әңгіме. Бірақ кәріс қыз болған. О кезде Лашын жеңгеміз тірі, «иә сондай кәріспен бірдеңе болған» деп жақтырма­ды. Кәріс қызбен Мұқағали­дың байланысы болғанын Еділбек Бейсенов деген әнші жігіттен естідім. Ол – Иса Байзақовтың кү­йеу баласы, екеуміз көрші едік. Кешке жақын сыртта жүріп әңгімелескенде радиода істегенін, онда Мұқағалидың да қызмет ат­қарғанын, сол жерде кәріс қыз­бен танысқанын әңгіме арасында айтып қалды. Әңгіме соның негізінде туды.

– Тарихқа қарай ойыссақ. Шың­ғыс ханның түбі түркі еке­­ні жөнінде көптен айтып келе­сіз.

– Менің ұғымымда рух деген болады. Ал рух шындықта ғана болады, өтірікте болмайды. Рух деген – әруақ, ата-бабаң. Біз­ге кеңес заманында өз ата-баба­мызды өзімізге жамандатып келді. Хандардың бәрі қанішер, халықты қанаған деді, егер бәрі солар айтқандай болса, осы ұлан-ғайыр даланы бізге кім алып берді, атамекенді қорғаған кім? Бұлар – хандар. Ал Шыңғыс хан – өз заманынан асқан ерекше адам. Оның ерекше адам екенінің бір дәлелі, жан-жақта шашылып жат­қан қазіргі қазақ қауымы­ның басын біріктірді. Найман, керей, жалайыр, дулат, қоңырат – осылардың бәрін сабақтасты­ра білді. Ол кезде моңғол деген ел де, атау да жоқ. Бұлар бізге сырт­тан айтылған, таңылған нәр­се. Осы уақытқа дейін татар-моң­ғол шапқыншылығы қазақты қи­рат­қан, Отырарды шапқан деп кел­ді. Отырар Шыңғыс ханның зама­нында қазақ жерінде емес, Хорезм иелігінде болған. Бұл жер­ді қаңлылар билеген, Қайыр хан деген қаңлының басшысы, Шың­ғыс хан Отырарды бекер шап­қан жоқ, дүниеге қызығып, Қайыр хан оның пәлен саудагерін қырды, біреуі ғана қашып құтылды. Сонда Шыңғыс хан жапа шегіп үш күн Құдайға жалбарынады, жазықсыз халқын қырған­дар­дан кек алуға ұмтылады. Шың­ғыс хан­ның кім екенін айтатын өз заманында жазылған тарихшылар бар. Бірінші, біздің сүйеніп келген тарихымыз «Моң­ғолдың құпия шежіресі» болды. Бұл «Моңғолдың құпия ше­жіресі» деген кітаптың өз аты емес. Мұның шын аты «Шыңғыс қағанның қузауыры», көне түр­кі тілінен аударғанда «Шыңғыс қағанның түп-тұқияны» болып шығады. Бұл деректі Қытайдың ежелгі тілін білетін Тілеуберді Әбе­найұлы деген тарихшы айтады. Қытайдың бір мұра­ғатынан көшірмесін тауып, суретке түсіріп алған екен. Өзің көріп отырғандай, менің алдымда қазір «Алтын топшы» деген кітап тұр. Соның алғысөзінде «бұл кітап алғашында «Шың­ғыс қаған қузауыры» деп аталды» делінген. Міне, ол кезде моңғол деген сөз жоқ, бұл – қағанды әдейі моңғол деп көрсету саясаты. Ал неге мұның атын өзгертеді? Өйткені бұл көне түркі тілінде жазылған. Рашид ад-Диннің Шың­ғыс хан туралы 4 томының бі­рінші бетінде «моңғолдар – бұл түр­кілер, Шыңғыс ханның ата-бабасы оғыз» дейді. Міне, кітабы үстелдің үстінде тұр, сенбесең қарап көр. Біздің тарихшылар мұны неге оқымайды? Мұнда моңғол деген қате сөз, бұл моғол дегеннен шыққан, моғол сөзі «мұң­ды ұл» дегеннен шығып, моғол болып кеткен деген дәлел келтіреді. Өзіміздің Әбілғазы баһадүр болса, татар мен моғол егіз, екеуі де түріктің баласы деп дәйек етеді. Моғол мен татар со­ғы­­сып, татарлар оларды жеңеді. Кейін Шыңғыс хан моғолды тірілтеміз деп күш салып, Моғол­станды құрады. Моғолстан деге­німіз – Жетісу. Жетісу екенін «За­фар­намада» Мұхаммед Хайдар Дулати да айтады. Енді қазір Захаров, Пресев деген орыс про­фессорларының өзі Шыңғыс ханның тарихы бұрмаланға­нын айтып, оның шын мәнінде тү­рік екенін айтып жатыр. Сонда біз өз тарихымызды білмейміз бе? Демек осы уақытқа дейін Шың­ғыс ханның рухын бізден жасырып келді. Ол қазақты шапқан емес, керісінше біріктірді. Яғни біз Шыңғыс ханның бабамыз еке­нін ұрпақтарға дәлелдесек, сон­да қазақтың рухы көтеріледі, келешек ұрпақ айбынды, рухты болып өседі.

– Иә, жалпы қазақ тари­хы­­ның ашылмаған беті, ақта­рыл­маған парағы көп екені айқын.

– Оның рас, мәселен, мен Ге­ро­доттың тоғыз кітаптан тұра­тын атақты «Тарих» еңбегін бір­неше рет оқыдым. Бұл жерде де біздің тарихымыздың бір ұшы қыл­тияды. Сол «Тарих» кіта­бын­да Анахарсис деген адам бар. Геродот мұны біз «скиф» дей­міз, ирандар болса «сақ» деп атай­ды дейді. Геродот еңбегінде бір қы­зығы біздің үш сөзіміз тұр. Біреуі – арқан, онан соң – ер, үшіншісі – опат. Үшеуі әлі сол мағынада қол­данады. Арқан – арқан, ер деген – ер, ержүрек, опат деген – опат болу, жер құшу. Анахарсистің шын аты – Анарыс. Анарыс бабамызды өз туысы өлтірсе, Анахарсисті де туысқаны мерт етеді, екеуінің ұқсастығы өте көп. Міне, осы жайттар неге зерттелмейді?

– Тұтас өміріңізге әсер еткен бір оқиға жөнінде айтсаңыз?

– Әкем екі айлығымда, бей­біт заманда әскери борышын өтеу­ге кеткен. Жолда соғыс баста­лып, майданнан оралған жоқ. 1941 жы­лы тамыз айында соң­ғы рет хат келеді. Бізді бір жаққа алып жүр­ді, барғаннан кейін хат жазамын, сендерді сағындым, суреттерің­ді жіберіңдер деген сыңайда жазады. Менің әжем он жеті құр­сақ көтерген. Бо­дан­дыққа қарсы кө­терілген біздің жақта Әтіке, Нұржеке деген екі батыр бар, екі баласына әжем екі батыр­дың атын қояды. Әкемді бір заманда іздей бастадым, еш хат-хабар жоқ, белгісіз күйде еді. Тәуелсіздік ал­ған­нан кейін 1990-1992 жылдары тағы іздедік, о кезде де хабар­сыз екеніне көз жеткіздік. Содан 2021 жылы ко­ро­­навирус елде қанат жайып жат­қанда, көктемде бір әйел телефон соқты. «Аға, сіз бір сөзіңізде әкем соғысқа кетіп, бел­гісіз жағдайда жоғалды депсіз, біз ұйым аштық, орталығымыз Астанада, әкеңізді іздеп көрсек рұқсат бересіз бе?» деді. Қуана-қуана рұқсат бердім. Ертесіне телефон шалды, далада жауын сіркіреп тұрған. «Аға, сүйінші, әкеңіздің қайда екенін таптық», деді. Сөйтсек, әкем 1941 жылы 2 қыр­күйекте тұтқынға түскен, содан Чехияға барған екен. «Мост деген қалада электр қуа­тын жасайтын зауытта қызмет жа­сапты, қасында қызылордалық бір қазақ болған, сол жерде әкеңіз 1943 жылы 25 майда ауырып қайтыс болыпты», деді. Әлгі әйел айтып тұр, мен нөсермен бірге жы­лап тұрмын... Көзімнен өз-өзі­нен жас ағып тұр. Сол жылы корона­вируспен ауырып, өлім аузынан қалдым. 2022 жылы әкемді ізеп барамын деп жүргенде тағы ауырып құладым. Қыркүйекте жазылып, балаларымды жинап, ауру қайтадан басталып кетпей тұр­ғанда, әкемді іздеп барайын деп шештім. Ақыры балам, не­мере қызым үшеуміз билет ал­­дық. Чехияның елшілігіне ха­­бар­ласып, елшіліктегілер біз­ді бастап жүруге келісті. Мост деген Прагадан жүз шақырым­дай жердегі қала екен, қаланы 1954 жылы астынан көмір шы­ғып, жыл­жытқан екен. Әкем алға­шын­да жеке бейітке жерленіпті, қа­ланы жылжытқан кезде бейіттің бәрін бауырлас­тар бейіті деп 19 мұсылман­ның сүйегін жерлепті, қайсы әкем еке­нін біле алмадық, есімдерін жазбаған. Ауылдағы атамның, әжемнің, шешемнің басынан топырақ әкеліп, 19 бейітке де сеп­­тім. Бір құтыма алтын тамыр салып барғанмын, туған жерім­нің дәмі деп 19-ына да шаштым, сол күні ертеден түнге дейін жаңбыр жауды. Түнде қонақүйде ұйықтап кетіппін. Түсімде кітапханада жүрмін дей­мін, кітапхана алдында Қали деген атам інісі екеуі келе жатыр, бізге қарап, «Мен сендерге батамды берейін деп келдім», деді. Сол кезде селк етіп оянып кеттім. Нанарымды да, нанбасымды да білмеймін. Атам соңғы рет үйленген кезде түсіме кірген, елу алты жылдан соңғы түсім екен. Рух бар екені рас қой...

– Әсерлі оқиға екен. Әке­ңіздің жатқан жері жайлы, топы­рағы торқа болғай. «Жаз­бауға мүмкіндігің болса, жазба», «ни дня без строчки» деген жазушылардың қағидаттары кездесіп жатады. Жазуда қандай да бір қағидат ұстанасыз ба?

– Менде өзіңді зорлап жазу деген жоқ. Негізінен адам жазғы­сы келгенде жазу керек. Қар­ның ашпай тамақ іше бермейтінің секілді, адамның жазбаса тұра алмайтын бір жағдайы болады. Кез келген адам жазушы бола ал­­майтыны сынды, жазушы да жай адамдай жүре алмайды. Әр нәрсеге қарайды, мән береді, «Апыр-ай, неге бұлай?» деп ойла­нады. Осылай жүргенде іш­тен бір нәрсе оянады. Ол оянған кез­­­де қағазға түсірмесең, ішіңді жа­­рып кетердей болады. Кейде түнде тұрып жазасың, Оспанхан ағамыздың «Ақынның әйелі неге арық?» деген әзілі бар. Өйткені түн ішінде ақын оянып, өлең оқимын деп әйелін оятады дей­ді. Сол секілді өнер адамында ерекше мінез болады. Ал өзіңді зорлап жазу деген – шабытсыз жазу. Одан балдыр-батпақ бір нәрсе шығуы мүмкін. Кейде шабыттанып отырып бірдеңе жазып, бүкіл дүниені тындырған­дай ра­қаттанып жатасың. Ертеңі­не оқысаң, әлгі жазғаның түкке тұрмайтынын көресің. Ондай да бар. Шабыт қонғанда адамда артық қуат болады, ол денеде ғана емес, мида да болатын болуы керек. Шабыт кеткеннен кейін жынынан айырылған бақсыға ұқсап қаласың.

– «Әй-дүние-ай» романыз­дың басты арқауы – 1916 жыл­ғы ұлт-азаттық көтеріліс. Бір сұх­батыңызда көптеген архив ақ­­тарып, әрбір кейіпкердің сө­­зін шындыққа негіздеп жаз­ға­ныңызды айтасыз. Роман қан­ша уақытта жазылды?

– «Әй-дүние-айды» он бір ­жыл жаздым. Ешқандай шығар­ма­ны бұлай ұзақ жазған емес­пін. Ұзақ жазған себебім, басын­да елдің аңызын, бергі Әуезовті ­де оқыдық, оны оқымай он алтыншы жылға пікір айту мүмкін емес нәрсе. Осыдан кейін албан қа­рияларының айтқаны бар, сонымен бірінші бөлімді аяқ­тап қалғам. Іле шала Ілияс Жан­сү­гіровтің жаңа жазбалары табылды. Бұ кісі «халық жауы» болды ғой, сонда тергеушісі орыс па, еврей ме, қазіргі Қонаев көшесінде тұратын кісі екен. Бір күні бөлме­сінде жалғыздан-жалғыз қайтыс болыпты, көршілері барса, жансыз дененің үстінен түседі. Дене­сін бірдеңемен жабайық деп сан­дықты ашып қалғанда, ішінен кілең арабша жазулар шығады. Ара­ларында бір білімді адам болса керек, облыстық мұрағатқа телефон соғады. Ол кезде облыс­тық мұрағаттың басшысы бір қарындасымыз еді, атын ұмы­тып тұрмын, қысқасы арабша танитын адамды әкеліп қараса, Ілияс Жансүгіровтің қолжазбалары бо­лып шығыпты. Кезінде бәрі өр­телді дегенмен, өртелмей қал­ғаны бар екен. Жазбаның ішінде «Жетісу» деген кітабы бар, бұрынғы «Жолдастар» ро­ма­нының тарауы, әртүрлі есте­лігі, Павлодарға барғаны, қа­шып жүрген бандылармен жо­лық­қаны, әнші Мәдидің достары­мен кездескені де бар екен. Шы­­ғар­маларында Жетісудың та­ри­­хын айтады, әсіресе он ал­тын­­­­шы жылғы дүниелерге көп шо­лу жасаған. Көтеріліске қа­тыс­қан Әубәкірмен сөйлесіп, есте­лігін жазып алған. Одан кейін Алдаберген деген көтерілісші­нің естелігін жазып, көзі көр­ген әйелдердің өлеңдерін көші­ріп алған. Жазбаны оқып отырып, бұрынғы білетіндерімнен мүлде өзге деректерге кезіктім. Фон Бергтің жазғандарын, Фоль-баумның айтқандарын айтады. Мынаның бәріне мән беру кере­гін түсініп, бірінші бөлім айдалада қалды, бес ай мұрағатта отыр­дым. Сол жерде көзім нашарла­ды, менің қателігім бәрін лупа­­мен оқыдым. Осы еңбектерді пай­далана келе, «Әй-дүние-айды» тек шындыққа негіздеп, өтірік айт­қан жоқпын. Ұрысқа қатыс­ты жазғанда әділетсіздік жасауға бол­майды. Жазбадағы Фон Берг қазақты қойдай қырғанын өз жазбаларынан, орысшадан қа­зақшаға көркем түрде аударып алдым. Қара Иванның омартасын қазақтар қиратып кетті деп Кравченко тапсырғанда, Фон Берг түн ішінде барып екі қазақ аулын шабады. Біреуінен сексен адамды өлтірдік, біреуінен жет­піс адамды өлтірдік деп мақтана­ды. Әй, түн ішінде сағат он екіден ке­йін неғылған көтерілісші? Бейбіт ­ауылды шауып отыр. Бір ауылда жетпіс адамды қыру деген, енді, ойлаңыз, құрығанда ол жерде 30-40 үй. Әр үйде бес баладан бо­лады, бес жан болады. Соның жартысын қырып кетіп отыр. Бә­рін санайды да, бізде шығын жоқ дейді. Көтерілісші болса олар да атпай ма? Ең құрығанда бір-екі орысқа тигізбей ме? Көрдіңіз бе, ұйықтап жатқан адамдарды қы­рып салған. Міне, осындай жан түршігерлік деректер арқылы шы­ғармамды ақиқатқа құрып жазып шықтым.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен –

Батырхан СӘРСЕНХАН,

«Egemen Qazaqstan»