Айдын Айымбетов: Ғылымсыз ғарыш жоқ

Ұлттық қорғаныс уни­­вер­си­те­тінің басшысы, генерал-ма­йор Асқар Мұстабековтің кіріспе сөзінен кейін Сенат депутаты, Халықаралық қатынастар, қор­ғаныс және қауіпсіздік коми­тетінің мүшесі Ғалиасқар Сары­ба­ев аспан әлемін бағын­дыру­дағы «Байқоңыр» ғарыш айлағының маңызы және 63 жыл бұрын тұңғыш адамзат баласының түп­сіз-тұңғиық жұлдыздар пат­ша­лығына біздің даламыздан аттан­ға­ны туралы әңгімеледі. Осы жылдар ішінде әлем бойынша ғарышқа 600-ден астам, соның ішінде «Байқоңыр» айлағынан 170-тен астам адам аттанғанын атап өткен сенатор солардың ішін­дегі қазақтан шыққан үш ға­рыш­керге айрықша тоқталды.

«Тоқтар Әубәкіров 1988 жылы кеңес одағында тұңғыш рет әуеде қалықтап келе жатқан ұшаққа 2 рет жанармай құйдыру арқылы солтүстік полюске ұшу сапарын ерлікпен орындады. 1989 жылы бірінші болып авиатасушы крей­сердің алаңқайшасына «МиГ-29к» реактивті ұшағын үлкен шеберлікпен дәл қондырды. Сон­дай-ақ ол реактивті ұшақтың 50-ден аса жаңа түрін сынақтан өткізді. 1991 жылы 2 қазанда Бай­қоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа ұшты.

Талғат Мұсабаев жұлдыздар әлеміне алғаш рет 1994 жылдың 1 шілдесінен бастап 4 қарашаға дейін саяхаттады. Ол Жерден «Союз ТМ-19» кемесінің борт инженері ретінде ұшты. Бұдан кейін 1998 жылы тағы да аттанып, ғарышта 29 қаңтардан бастап 25 тамызға дейін болды. Сапар барысында Талғат Амангелдіұлы ашық ғарыш кеңістігіне бес рет шықты.

2015 жылы 2 қыркүйекте Айдын Айымбетов «Союз ТМА-18М» кемесімен «Байқоңыр» ғарыш айлағынан Халықаралық ғарыш стансасына аттанды. Айдын Айымбетов маңызды зерттеу­лер жүргізді. Бүгінгі таңда ол «Бәйтерек» Қазақстан-Ресей бірлес­кен аэроғарыш кешенінің президенті», деді сенатор.

Кездесу барысында Айдын Айымбетов туралы деректі фильм көрсетіліп, көпшілікке беймәлім бірқатар қызықты мәлімет айтылды. Жалпы, оның ғарышқа ұшуға дайындығы 2008 жылы бас­талыпты. Сол кезде ғарышкер-сынақшы Мұхтар Аймаханов екеуі 2009 жылдың соңында аспан әлеміне аттануға тиіс экипаж құрамына кіруі мүмкін үміт­керлер ретінде тіркеледі. Алай­да қаржы мәселесіне байла­нысты бұл жоспар жүзеге аспай, тек 2012 жылы «Байқоңыр» космодромын пайдаланып отырған «Роскосмос» корпорациясы ға­рыш­қа ұшу үшін оларға Ре­сей азаматтығын алу керек деген талап қояды. Бала күнінен ғарышкер болсам, жұлдыздар әлемін көрсем деп армандаған екі азаматтың алдында не Отан, не ғарыш деген таңдау тұрған еді. Содан Мұхтар Аймаханов ғарышқа сапар шегуді таңдайды да, Ресей азаматтығын алады. Ал Айдын Ақанұлының патриоттық сезімі басым болып, өзге елде сұлтан болғанша өз елінде ұлтан болғанды құп көреді. Дегенмен кейін уақыт көрсеткендей, Мұхтар Аймаханов ақыры ғарышқа ұшқан жоқ. Ол тіпті 2022 жылы «Роскосмостан» да кетіп тынды. Ал Отанын өзге елге айырбастамаған Айдын Айымбетовтің жолы болып, 2015 жылы қазақтан шыққан үшінші ғарышкер атанды.

Университет ма­гистрант­тарымен кездесуде Халық қаһар­маны мәлім де беймәлім ғарыш әлемі, ғарышкер бо­лудың қыр-сыры жайында әң­гі­мелеп, қаты­су­шылар тарапынан қойыл­ған сұ­рақ­тар­ға жауап берді. Оның айтуынша, бұрын ғарышқа ұшу үшін ең алдымен денсаулықтың мықтылығына қа­рай­тын. Ал қазіргі таңда адамның бі­лі­мі басты орында. «Ғарыш сапары оңай емес. Онда түр­­лі қиындықтар, ден­­­­саулыққа ауыр­ сал­­мақ болуы мүм­­­­­­кін. Сон­дық­тан бірін­­ші кезекте адамның ден­­­сау­­лығына мән бе­­рі­­ле­тін. Ал қа­зір тех­ни­каның дамуына орай ең алдымен адамның жоғары біліміне назар аударылады. Денсаулық – екінші кезекте. Жоғары білім не үшін керек? Оқытушылар мен нұсқаушылар айтқандай, жер бетінде 4 деген бағаға білген нәрсеңді ғарышта 3-ке білесің. Жерде 3-ке оқысаң, ғарышта ештеңе білмейсің. Сондықтан ғарышкер болу үшін емтихандағы ең төменгі баға – бес. Одан төмен оқыған адам бұл сапарға жіберілмейді», дейді Айдын Айымбетов.

Сонымен бірге адамның білі­мімен қоса, психикалық-эмо­циялық жағдайына да баса мән беріледі. Өйткені ұзақ уақыт бойы ғарыш кемесінің тар аясында өмір сүру адам санасына үлкен салмақ салатын көрінеді. «Бұл – өте маңызды мәселе. Өздеріңіз карантин кезінде көрдіңіздер, адамдар сыртқа шықпай пәтерде отырғанда бұл олардың психикасына кері әсер еткені белгілі. Ал енді ғарышкерлердің жағдайын ойлап көріңіз. Жарты жыл бойы көлемі әрі дегенде үш бөлмелі пәтермен тең, есік-терезесі жоқ тар қапаста өмір сүру оңай емес. Олар бұл жерде алға қойылған тапсырмаларды орындайды, зерттеулер жүргізеді. Мұндай психикалық-эмоциялық қысымға алғашқыда кейбір ғарышкерлер дайын болмай шығады. Үйреніп кету үшін біршама уақыт керек», дейді Халық қаһарманы.

«Сіздер осы өмір сүріп отыр­ған ортадағы ауаның исі жа­йында ойланып көрмеген шы­ғар­сыздар, деп сөзін жалға­ды ол. – Ал бірнеше ай бойы ғарышта темірдің құрсауында, техникалық атмосферада өмір кешетін әрбір ғарышкер жер бетіндегі ауаның қандай жұпар иіске толы екенін жақсы біледі. Өйткені ғарыш кемесінде бұл жұпардың бірі де жоқ. Ол жерде әрбір ғарышкер темір, резеңке, техникалық май, т.б. заттардың исін ғана сезеді. Менің өзім тіпті әртүрлі металдың өзіне тән бөлек исі болатынын сол жақта жүріп сезіндім. Өйткені басқа иіс болмағаннан кейін соларды ажырата бастайсың. Кейін жерге қонған соң, капсуланың люгі ашылғанда қазақ даласының жұ­парға толы исі ішке лап қоя­ды. Сол кездегі сезім­ді тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Бұл ауаның исі қандай ұлы нығмет еке­нін білесің. То­пырақ, гүл­­­дер, ағаштар, жусан­ның исі­не ештеңе жет­пейтінін түсі­несің. Оны ұмыту мүмкін емес».

Ғарыштағы ерекше құбы­лыс­тың бірі – салмақсыздық. Айдын Айым­бе­товтің ай­туын­ша, ас­пан кеңіс­ті­гі­не ен­ген­нен кейін бо­латын осы құ­­былысқа үй­­­­рену және жерге орал­ған­нан кейін қай­­тадан тартылыс заңына бейім­делу – ғарышкерлер үшін ең ауыр тиетін әсерлердің бірі. «Қазір сіздер орындықта жай ғана отырсыздар, бірақ соның өзінде бұлшық еттеріңіздің 70 пайызы жұмыс істеп тұр. Өйткені денеңізді тік ұстау керек. Жердің тартылыс заңынан туындайтын салмақтан омыртқамыз майы­сып, қисайып тұрады. Ал ға­рыш­тағы салмақсыздық жағ­дайында бірде-бір бұлшық ет жұмыс істемейді. Өйткені сен ауада қалқып жүресің. Омырт­қаңыз бұрынғыдай қисық емес, біртіндеп түзеле бастайды. Нәти­жесінде, адамның бойы да ұза­рады. Мысалы, мен 10 күннен кейін 7 см-ге ұзардым. Сондықтан скафандр да соған лайықты созылмалы келеді. Салмақсыздық жағдайында адам ағзасындағы қанның 30 пайы­зын өзі «жеп» қояды. Өйткені ол жақта ағзаға көп қан керек емес. Қаңқаға салмақ түспегендіктен, сүйектегі кальций жоғала бастайды. Яғни сүйек морт сынғыш болады. Бірнеше ай осындай жағдайға үйреніп, кейін жерге оралғанда гравитация заңы жұмыс істейді де, омыртқа сүйектері қайтадан ауыр салмақтан бір-біріне жабысады. Бұлшық еттерге салмақ түседі. Бірнеше күн өткесін адам өздігінен жүруге жарағанымен, жоғарыда айтылған ағзадағы өзге­рістер толық қалпына келуі үшін кемінде жарты жыл уақыт керек», дейді ол.

Ғарышкерлердің денсау­лы­ғына кері әсер етуі мүмкін тағы бір қауіп – ғарыш радиа­ция­сы. Радиациялық тол­қын­дар күшейетін кезде Жерден радиограмма арқылы ескерту жіберіледі. Мұндай кездері тіпті көзді жұмып тұрғанда да адамның көзіне жұлдызшалар көрінеді екен. Айдын Айымбетов мұның радиациялық элементтердің көру жүйке жүйелеріне әсері еке­нін айтады. «Әрбір ғарышкер өзімен бірге жеке дозиметр алып жүреді. Радиация мөлшері артатын болса, ғарыш кемесінде арнайы жасырынатын орындар бар», дейді ол.

Ал ғарыш сапарының ең қауіп­ті бөлігі – жерге оралу ке­зеңі. «Экипажды Халықаралық ғарыш стансасынан жерге жет­кі­зетін капсуланың ішінде ғарышкерлер эмбрион секілді жатады. Қозғалмайтындай етіп белдікті барынша қатты тартып байлайды. Бұл аппараттың аса үлкен жылдамдықпен атмосфе­ра­ға кіретін уақыты секундпен есептеледі. Ғарыштағы 1 секунд­тың мөлшері жердегі 300 шақырымға тең. Егер атмосфераға 1 секунд бұрын кірсе, жерге 300 км жетпей қалады. 1 секунд кешігіп кірсе, жерге келіп соғылуы мүмкін. Сонымен қатар аппарат атмосфераға люк жағымен емес, өрттен қорғалған жағымен кіруге тиіс. Егер люк бетімен кірсе, ауамен үйкелу салдарынан өрт пайда болып, экипаж қаза табады. Жердің ауа қабатына енгенде біз иллюминатордан сыртқа қарап отырдық. Алдымен ұшқындар пайда болып, күшейе келе ол жалынға айналды. Дәл сол кезде жермен радиобайланыс үзілді. Содан бастап аппарат жерге қонғанша ғарышкерлердің өлі не тірі екенін ешкім де білмейді», дейді Айдын Айымбетов.

Халық қаһарманының ай­туын­­ша, басқа да дамыған мемлекеттермен бірге ғарышты игеру – еліміздің алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Өйткені ғарыш – болашақ ғылым дамуының локо­мотиві. «Қазір Илон Маск­тың есімі бәрімізге таныс. Оның ғарышты игеру, бірнеше рет ғарышқа барып келе алатын кеме жасау, азаматтық орбита стан­саларын салу, т.б. идея­лары келешектің еншісіндегі ғылым жетістіктері. Біз де осы көштен қалмауымыз керек. Қазір Айдың бетінен де ғарыш айлағын салу туралы ойлар көтеріліп жатыр. Жерден ұшып шыққан ғарыш кемесі Айға тоқтап, жанармай құйып алып, одан әрі қарай ұшып кету мүмкіндігіне жетуіміз кәміл. Осы және басқа да ғарыштық зерттеулер өзге ғылым салаларының дамуына ықпал етеді», дейді ол.

Айдын Айымбетов қазіргі таңда «Қазғарыш» агенттігі басқа да ұйымдармен төртінші отандық ғарышкерді ұшыру келіссөздерін жүргізіп жатқанын жеткізді. Біз одан бұл жауапты сапарға кімді лайық көретінін сұрадық. Бұған Халық қаһарманының жауабы былай болды: «Егер келесі жолы ғарышқа кімді ұшыру керек десе, мен саясаткерлерді жіберуді ұсы­нар едім. Олардың арасында ел мен елдің арасына жік салып, бір-бірімен ұрыстырып отыруға әуес жандар көп. Ал көкке көтеріліп, Жерге сырттан қарасаң, оның бетінде ешқандай шекара жоқ екенін көресің. Бәріміз – Жер атты бір үйдің тұрғындарымыз. Халықаралық ғарыш стансасында 6 адам болдық. Әрқайсымыз әр елдің азаматы едік. Біз қайтқанда қа­­зақ жеріне қонғанымызбен, нақты бір елдің аумағына емес, Жерге, ортақ үйімізге оралдық деп есептедік. Ғарышқа бір рет ұшқан жан адамзаттың бәрі шын мәнінде бір-біріне бауыр екенін түсінеді».