ҚАЙДА ОСЫ ҚАЗЕКЕМНІҢ ҚАДІРЛІ АСЫ?..

Қала көшелерін бойлап келе жатсаң орыс тілінде жазылған “Корей асханасы”, “Ұйғыр асха­насы”, “Әзірбайжан асханасы” не­ме­се “Грузин асханасы” деген жазу­­лар қарыс қадам аттаған сайын алдыңнан шығады. Ал “Қазақ  асханасы” деген жазуы бар бірде-бір тамақ ішетін орынды таппай­сың. Қазақтың елінде, қазақтың жеріндегі қазіргі жағдай осы. Оң жақ, сол жақ, аспан-жердің бәрінде “Beelіn”, “Kceel”, “Gold”, “Vіp” дейсің бе, толып жатқан өзге тілдегі қаріптері мен берілген қызылды-жасылды жарнамалар. Қазақ тілін­дегі жарнамалар орысшасымен бірге берілетіндіктен аудармасы дөрекі, көңілге қонымсыздау болып келеді. Бұл тіпті үйреншікті көрі­ніске айналып кеткен. Әсіресе тілге бай ауылдан келген қазақтар бұлар­ды оқып, күледі де бұрылып жүре береді. Өркениетке үйретемін деген қаланың жағдайы осы. Ал көңілің аңсап дегендей, әйтеуір қандай да бір қажеттілікпен қазақ асханасын іздеп табу мүмкін емес. Кейінгі кезде мұсылман қауымы “Халял” деген жазуы бар ас ішетін орындар ашып қойыпты. Қазақша айтқанда “Адал ас” дегені ғой. Бірақ олар негізінен той, мереке күндеріне, салтанатты қонақтарға, ауыз ашар, қатымдарға ғана арналған. Қомақ­ты қаражат түсетіндіктен олар осындай атаулы күндері ғана жұ­мыс істеуді жөн көреді. Ал ішін­де қымызы мен шұбаты сапы­рыл­ған, қазы-қарта, жал-жаяға толы қазақы дастарханы жайылған, қып-қызыл бауырсағы тіл үйірер, құрт көже, қатық көжесі бар қазақ асханасы ешқайда жоқ. Алматының көше­лерін аралап жүрсең түрік ағайын­дар латын әліпбиімен өздерінің кафе, ресторандарын жазып ашып қойғанын байқайсың. Жарнамасы­ның тілі қазақша болғанымен қаріптері латынша. “Нағыз түрік ас­ха­насының дәмін сезін”, “Донер­ді, баклаваны тек бізден жеңіз” деп еліктіреді. Қазақ негізінде “жеңіз” демей, ең алдымен “дәм татыңыз, дәм ауыз тиіңіз” деп сыпайы түрде асқа шақырады. Донер демекші, ол кәдімгі шелпектің бір түрі. Ал біз жұма сайын пісіретін жеті шел­пегімізді, ыстық бауырсақтары­мызды өз мәнінде насихаттау бы­лай тұрсын, дұрыстап пісіре алмайтын дәрежеге жеткенбіз. Дүкендерде ішіне он бауырсақ салынған жыл­тыр дорбаны 150-200 теңгеге сатып аласың. Сапасы нашар. Әу баста қазақтар шелпек пен бауырсақты сиырдың, не ешкінің тоң майына салып, дәмін келтіріп пісірген ғой. Кейінірек заман талабына сай тоң майға күнбағыс майы да қосылатын болды. Бұл да тамаша еді. Өзімізді өзіміз сыйламасақ өзгелер бізді қайтпек. Қазақстанның қай қала­сын алып қарасаң да, дүкендері, асхана­лары барлығының төбесінде екі тілде орысша-қазақша немесе орыс­ша ағылшынша жазылған жазулар. Ресейдің Барнаул қаласы­нан Семейге қыдырып келген Надежда Барышева деген әже былай дейді. “Мәссаған, Қазақ­станға келдім бе десем, шетелге келгендей болдым. “Қонақ үй” дегеннің жанында ағылшынша “Hotel” деп жазып қойыпты”. Ұлт­тық мүдде дегенге енжар қарай­тын­дығымызды осы­дан-ақ байқауға болады. Өткен ғасырларда қазақ тілі экономика­ның, саясат­тың, ауызекі әңгімелесу­дің, яғни барлық талапқа жауап бере алатын бай, байырғы, көне тіл болған екен. Мәселен, поляк зерттеушісі Адольф Янушкевич 1843-1846 жылдары қазақ жеріне сапар шегеді. Ол туралы “Күнде­ліктер мен хаттар” кітабында көр­сетілген. 1846 жылғы мамыр айының 8-17-лері аралы­ғында Семей қаласына тоқтап, ағасына былай деп хат жазады. “... Қазақ тілі барлық жерде қолданыста. Тіпті орыс халқының әйел заты қазақ тілінде біздің ханымдар французша сөйлегендей бірқыдыру тамаша сөйлейді. ... Бұл жердегі көпестер Ирбит пен Ниж­ний Новгородтан әкелінген Ресей­лік тауарларға Қытайдың шекара­лас жатқан Чугучак пен Құлжа қалаларынан әкелінген жібек бұл­дар, шәй, фарфор, басқа да ұсақ-түйектерді, ал Ташкент пен Қоқан және Бұхардан халаттар, кілем, мақтадан жасалған түрлі бұйымдар мен күріш, кептірілген жемістерді айырбастап сатып алып жатады. Ал қазақ даласынан жылқы мен қой, сиыр, түлкі сияқты өзге де жан-жануарлардың терісін, басылған құрым киіз және тағы басқаларын алады”. Янушке­вич әлемдік дең­гей­де мойындалған тұлға. Тоғыз жолдың торабына жататын Семей­де бұл күндері де шағын және орта бизнес ерекше қуат алып, ауыл шаруашылығы дамып келеді. Бірақ, өкінішке орай, қазіргі көпестері қазақша сөйле­мей­ді. Сондықтан ол жақта да әзірше қазақ асханасы ашылуы екіталай. Ал, қазақ таға­мының сұлтаны қы­мызды көпшілік орын көк базардан ғана таба аласың. Базарға ол-пұлын алуға барғандар сауда қатарында тұрған адамнан жары­тып қымыз іше алмасы анық. Ал қазақ елінің ордасы Астанада қымызхана деген жоққа тән, есесіне бильярд, түнгі клуб дегендер керемет көбе­йіп кеткен. Бұны біреулер Астана маңайында ірі жылқы шаруашы­лығы жоқ, ал Шығыстан, Оңтүстік, Батыстан жеткізілетін қымыздар алыс бол­ғандықтан ашып, бұзылып кетеді деп түсіндіреді. Десе де осындай пікір айтушылар Ақмола облысы Бурабай ауданындағы “Қымызнай” кешенінің барлығын ескермей­тіндей. “Қымызнай­лық­тар” елорда тұрғындарына жыл басынан бері 80 мың литрдей қымыз бен шұбат жөнеліп отыр. Бұл меже өткен жылдың осы уақы­тымен салыстыр­ғанда 4 есеге көп екен. Кешен тәу­лі­гіне 80-ге тарта сауда орындары және емдеу меке­мелеріне бір жарым мың литр қымыз бен 250 литр шұбат жөнел­тіп үлгереді. Кешен жетекшісі Ға­лымжан Әбді­халықовтың ай­туын­ша, олардың қарамағында 658 жылқы, 78 түйе, 223 қой мен 139 бас ешкі бар көрінеді. Және жыл сайын мал басы өсіп келеді. Қазіргі меже бойынша бұл Қазақстандағы іргелі шаруашылық болғанымен, сонау өткен ХІХ ғасырға дейінгі қазақтың дәулеттілерінің малы есебімен алғанда шап-шағын дүние. Өйткені ол кездері ең бай дәулетті адам­дарда бір ғана жыл­қының басы мыңнан асқанын тарихтан оқып біліп немесе үлкен көнекөз қария­лардан естіп жүрміз. Айтпағымыз осы “Қымызнай” кешені сияқты ұлттық мүддені жоғары ұстайтын, мал шаруашы­лығын дамытып қана қоймай, мал өнімдерін өндіру, өңдеумен айна­лы­сатындарға мем­ле­кет тарапынан күшті қолдау, көмек қажет. Тағы бір ерекше атап өтетін мәселе, бұл шаруашылық­тың қазақы әрі ұғымға сай “Қы­мызнай” аталуының өзі неге тұрады?! Әйтпесе өз жерімізде жүріп, өзгенің асына көз тігіп, өзге елдің атауларына сүзіле қарауға етіміз үйреніп кеткендей. Тіпті Қазақстандағы ірі бір холдингтің басшысы, өзі қазақ жігіті мынадай пікір айтады. “Қазақтың ұлттық тағамдары қазы-қартасы, жал-жаясы, қымыз-шұбаты еуропалық­тарды тамсандыруы мүмкін. Сөз жоқ, қазақ қымызымен мақтана алады. Қымызын “астың дәрумені” деп есептейді. Бірақ “біз қымы­зымызбен немесе қазы-қарта, жал-жая арқылы әлемдік рынокта атымызды шығарып, пайда түсіре­міз” деу күлкілі естіледі. Өзге ел озық технологияларымен танылып жатқанда, біз “саба толы қымызы­мызбен қазақты таныта­мыз” деу ақымақтық. Қазақтың ұлттық тағамдарын шетелдіктер бір күн жер, екінші күні жер, үшінші күні әртүрлі тағам жеуге үйренген олар амалсыз бас тартады”. Міне, осы­лайша үй ішінен отау тігіп, қаймана қазақты алты бақан алауыз қылып отырғандар кімнің мүддесін көздеп отыр, бұл жағы беймәлім. Қазақ Үкіметі қымыз, шұбат өнеркәсібі туралы нақты бір заңдар, қаулылар қабылдауы тиіс. Бұған уақыт жетті. Қымыз әлде­қашан әлемде танылып, брендке айналған. Патент алынуы керек. Мәселе, қымызбен, шұбат­пен шетел­діктерді ауқаттандыру емес, шетелге танылу емес, маңыз­дысы, осы арқылы халқымыздың ұлттық мүддесін жоғарылату, денсаулығын жақсарту, саламатты­лықты наси­хат­тау. Осы­дан оншақ­ты жыл бұрын бұғы шаруашылы­ғымен айналысатын Саха елі “Саха Рес­публикасындағы қымыз өнер­кәсібі туралы” арнайы заң қабыл­дап, қымызды әлеуметтік маңызды өнім деп белгілеп қойып­ты. Тіпті бұл елде бие байлауға ешбір жағдай жоқ, ауа райы суық болғандықтан бұғылар ғана бағы­лады десек те, қымызды мемлекет тарапынан осынша бағалауларының өзі неге тұрады?! Ал, Франция мен Герма­ния қымыз өнеркәсібін жандан­дыруда дес берер емес. Сыраларын насихаттап, әбден уланған Герма­ния денсаулық үшін аса маңызды қымызды өндіруді жолға қойып отыр. Осыдан біраз жыл бұрын Көкшетау өңіріндегі жылқы шаруашылы­ғында жұмыс істеп, тәжірибе жинақтаған бір неміс азаматы өз елі Германияға қайтқан соң қазақ­тарша бие байлап, немістің ірі қаласы Мюнхенге әлі күнге дейін қымыз жеткізіп беріп жүр. Бұны қазақ елшісі Ерік Асан­баев қонақ боп барған кезде көрген екен. Ал Германияның “Эквимед” компа­ния­сы қазақстан­дық профес­сор Кеңесхан Дүйсен­баевтың тех­ноло­гиясы бойынша биенің саума­лынан жаңа туған сәбилер үшін ана сүті­нің орнына беруге болатын арнайы тағам әзірлеуді жолға қо­йып­ты. Ертедегі батырлар жырында айты­ла­тындай, бие сүтін ішіп, бие сүтіне шомы­лып, ауруынан құлан-таза айы­ғыпты деген жолдардың жаны бар-ау, сірә. Қазір елімізде индустриялық-инновациялық жедел дамудың мемлекеттік бағдарламасы әзірле­ніп, ондағы басым жеті бағыттың бірі – агроөнер­кәсіп кешенін, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу саласын дамыту болып отыр. Ал ауыл шаруашылығы­ның басты өнімі – қымыз. Демек, қымыз өнер­кәсібінің серпілуіне бір мүм­кін­дік бар шығар деген үміт туын­дайды. Осыдан біраз бұрын басы­лым беттерінде “Самұрық-Қазы­на” қоры қымызды алдымен Жапонияға, сосын Еуропа елдері­не экспортқа шығаруға ниеттенуде деп жазылды. Бұл үшін, әрине, алды­мен жылқы шаруашылығы мен бие сүтін өңдейтін кәсіп­орын­дарды жолға қою қажет. Елі­міз­дегі шаруа қожалықтарының әрқайсы­сында бар-жоғы жүзден асар-аспас жылқы ғана, ал саусақ­пен санар­лық шағын зауыттарға қолдау көр­сетілмей биікке көтеріле алмасы­мыз анық. Несін айтасыз, қымыз­ханалар жоқ болғанмен қаланың әр көшесі, әр бұрышында қаптаған сыраханалар менмұнда­лап тұр. Ал өнімдері әри­не шетел­дікі. Шетел­діктер денсау­лыққа зиян, ағзаны улайтын сыра­ларын саудалаудан, экспортқа шығарудан ұялмайды, ал біз таза қымызы­мызды әлемге танытудан бүгежек­теп қысылатын сияқты­мыз. Өзімізге өзіміз сенбей­міз. Қымыз­дан кейін қазақ ас­хана­сы­ның сәнін келтіретін шұбат. Қазақстан­ның барлық жерінде қарапайым халық, кәсіпкерлер, ғалымдар шұбатты өндіруді, өңдеуді өз беттерінше жүргізуде. Мәселен, Атырау уни­вер­ситеті мен “Ауыл шаруашылығы өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру” жобасының үйлестіру орталығы­ның ұйымдас­тыруымен өткен “Ұлттық шұбат, “Софмайя” сусынын дайындау технологиясын жасақтау және енгізу” деген семи­нарда шұбаттың шипасы туралы әңгіме қозғалды. Қарын сөліне көмек беріп, тамақ­ты еркін қоры­туға мүмкіндік туғы­за­тын, ішек қызметін жақсар­татын шұбат — дәрумен жетіспеу­шілік, өкпе ауру­лары, қан аздық, сондай-ақ, құра­мында көп мөлшерде инсулин болатындықтан да сусамыр ауруы­ның алдын ала­тын қуатқа ие. Шұбатта ағзада­ғы зат алмасуға қа­жет­ті фосфор, кальций, магний тұз­­дары да жетер­лік. Жаңа техно­логия бойынша “Софмайя” сусы­ны бұл шұбатқа қызылша сөлін қосу арқылы әзір­ле­не­ді. Қызылша да денсаулық­қа өте пайдалы. Бұл тех­но­логияның иелері София Сағын­дықова, Майя Хажет­динқызы. “Софмайя” шұба­ты­ның ерекшелігі асты тезірек қорытып, иммунитетті көтеруге ықпал ететін­дігінде екен. Қызыл­орда облысын­да, Батыс Қазақ­станда қымыз бен шұбат өндіру жақсы жолға қойыл­са, шымкенттік ғалымдар шұбатты құрғақ күйінде сақтаудың жаңа әдістері бойынша инновация­лық патентке ие болған­дығын білеміз. Табиғи шұбаттың таблеткасын және ұнтақ түрін жасауды жолға қойған мамандар түйе сүтінен жасалған йогурт, бал­қаймақ және шалаптарды экспорт­қа шығаруды да көздеген болатын. Елбасымыз Н.Назарбаев­тың Жол­дауында атап көрсетіл­гендей, азық-түлік өнім­дерін өңдеу, ішкі тұтынымға, қала берді, экспортқа шығару негізгі та­лап­­тардың бірі. Қымыз бен шұбат қазірде қазақ­тың жеңсік асына айналды. Екінің бірі ауыз тие ал­май­ды. Баяғыдай жаз келсе өтетін, қымыздың қырық түрін бәсекеге шығаратын “Қымыз­мұрын­дық” тойы да қазір ұмыт болған. Кейде көшеде сусап келе жатып қазекемнің бал қымызын, айраны мен шұбатын еске аласың... Раушан НҰҒМАНБЕКОВА.