Гүлнәр Бижанова: Бизнес әділеттілікке арқа сүйейді

– Гүлнәр Қадыржанқызы, жуырда Бас прокуратурада өткен бизнес өкілдерімен кездесуде заңнаманы, сондай-ақ құқық қорғау және қадағалау органдарымен өзара іс-қи­мыл тетіктерін жетілдіру мәсе­лелері талқыланды. Сонымен бірге кәсіпкерлік субъектілерін қылмыстық іске заңсыз тарту мәселесі көтерілді. Бұдан қан­дай нәтиже күтіледі?

– Қол жеткізілген нәтиженің бірі деп бүгінде кәсіпкерлік қызмет саласында жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтардың дербес есебі енгізілгенін айтар едік. Бұл бизнес субъектілеріне қатысты қанша қылмыстық іс қозғалып жатқанын көруге мүмкіндік береді. Құқықтық статистика ақпаратына сүйенсек, 2023 жылы кәсіпкерлікке қатысты 444 қылмыстық іс тіркелген. 2022 жылы олардың саны 913 бола­тын, яғни бір жылда екі есеге қысқарғанын көреміз. Ал биыл­ғы 5 айда 251 іс қозғалған. Осы орайда басталған тергеу әрекеттерінің әр бесіншісі, яғни 251 істің 58-і ақтау негіздерімен тоқтатылғанын айта кеткен жөн.

– Бұл әрбір бесінші жағдайда кәсіпкерлік иелеріне қатысты заңсыз іс қозғалған дегенді білдіре ме?

– Кей жағдайлар прокурату­ра­ның, оның ішінде Бас проку­ратураның қайта тексеруін қажет етеді. Мәселен, Шымкентте ма­гистралдық газ құбырын салып жатқан мердігер «СтройГаз­Компани» ЖШС-ны шағымда­ну үшін мемлекеттік аудиттің нәти­желерімен таныстырмай, қылмыстық іске тартқан. Серік­тестік өз ісінің дұрыстығын және өзіне тағылып отырған кінә­нің негізсіз екенін дәлелдеу үшін сараптама тағайындауды сұрауға мәжбүр болған. Оның өтінішімен елордалық мамандар мемлекеттік сараптама жүргізіп, газ құбырын салу кезінде залал келтірілмегенін дәлелдеді. Бірақ 6 айдан астам уақытқа созылған қылмыстық тергеу салдарынан бизнес үлкен шығынға батты.

Тағы бір мысал келтірсек, тергеу органдары Маңғыстау облысында мұнай өңдеумен айналысатын швейцариялық инвес­тор «КазКом SE» АҚ танкерінен мұнай өнімдерінің сынамаларын алу тәртібін бұзғаны анықталған болатын. Республикалық сот сарап­тама орталығы мұнай өнім­де­рінің үлгілерін іріктеу мен орау кезінде заң бұзушылықтар орын алғанын растады. Өйткені дәйектер аккредиттелген зертха­налардағы зерттеуден кейін ұсы­ныл­ған. Енді тергеу органы кел­тірілген кемшіліктерді тергеу­ге қатысы жоқ салықтық тексеру­лерді тағайындау арқылы өтеп жатыр. Ал инвестор неге 11 ай бойы қылмыстық қудалау жалға­сып жатқанын түсінбей дал. Осы­ның салдарынан мұнай өңдеу зауы­тының салынбай қалу қаупі бар.

Міне, қадағалау органдары та­рапынан осындай негізсіз қу­далауларды болдырмау үшін Мемлекет басшысы айтқандай, адал бизнесті түрлі кедергілерден қорғау қашанда маңызды екенін естен шығармаған жөн. Бұл тұрғыда экономикалық құқық бұзушылықтардың жолын кесуге бағытталған бастамалары­мызды қолдағаны үшін депутаттық корпусқа алғысымыз шексіз. Сондай-ақ Президенттің «Эко­номиканы ырықтандыру шаралары туралы» Жарлығын іске асыру аясында жұмыс жүргізуге әлеуетіміз зор.

– Қылмыстық қудалау де­мек­ші, 2022 жылы Бас проку­ратура кәсіпкерлік субъек­тілерін сотқа дейінгі тергеу нұсқаулығына қол қойған болатын. Оның мақсаты қандай және қаншалықты нәтиже беріп жатыр?

– Бұл орайда Ұлттық палата қылмыстық-процестік кодекс деңгейінде сынақтан өт­кен тәжірибені бекітуді және қадағалау органының нұсқауымен белгілен­ген қорғау тетіктерін әзірлеу­ді ұсынып отыр. Атап айтқан­да, салық органдары ғана емес, барлық бақылаушы мемле­кеттік органдардың тексеру немесе аудит актілеріне шағымдану үшін көзделген мерзімде істі тіркеуге тыйым салынуы керек.

Мәселен, ешқандай ашық талқылаусыз, сахнаның ар жа­ғында бір ведомствоның ше­шімімен энергетика нарығы­ның тұтас бір саласы жойылғанын өкінішпен атап өткен жөн. Таби­ғи монополияларды реттеу ко­митеті 1 сәуірден бастап бір­жақты тәртіпте, заңнамада белгі­лен­ген рәсімдерді орындамай, энергия­мен қамтамасыз ететін 500-ден астам реттелмейтін ұйымның лицензиясын тоқтатты. Бұл неге алып келді? Шағын және орта бизнес үшін электр энергиясына жұмсалатын шығындардың өсуі салдарынан инвестициялық жобалардың жүзеге аспауына, үшінші тараптар алдындағы міндеттемелердің орындалмауына әкеліп соқтырды. Электр энергиясына төленетін бағаның тым жоғарылығына байланысты өндіріс орындарының толықтай тоқтап қалған оқиғалары да тір­ке­ліп жатыр. Мысалы, мақ­та­ны өңдеуден бастап дайын өнім шығаруға дейінгі толық циклді өндірісті құрған жалғыз қазақстандық инвестор («Azala Cotton» ЖШС) қызметін тоқта­тып, 530 қызметкерін жұмыстан шығаратынын хабарлады. Сон­дай-ақ энергияны көп қажет ететін өнеркәсіптік жобаға өз қаражатын салған тағы бір ше­телдік инвестор «Xinjiang guding trading CO. LTD» (Қытай) тарифтердің негізсіз өсуіне байланысты Президент жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесіне шағым жолдады.

Біздің пікірімізше, нарық субъектілерінің қызметін тоқтат­пас бұрын, ең алдымен, та­рифтердің әділдігін қамтамасыз ету мақсатында қабылданғалы жатқан шешімдер жан-жақты кеңінен талқылануы керек еді. Ал бүгінгі жағдайлар мемлекеттің кез келген уақытта қалаған қызмет түріне берілетін лицензияны себепсіз алып қоюына жол ашып отыр. Бұл – елдегі барлық кәсіпкерлік иелері үшін жағымсыз прецендент. Жоғарыда айтылған жағдайларда 2021 жылы «Құқықтық актілер туралы» заңға орай қабылданған, жария талқылауды, ортақ шешім әзірлеуді және жаңа реттеуге дайындалу үшін мерзім беруді көздейтін нормалар, өкінішке қарай, назарға алынған жоқ.

– Адал бизнеске кедергі жасамау туралы айтып жатсыз. Бұл өте орынды. Дегенмен қателік жасаған кәсіпкерлік иелерін де бірден қылмыстық іске тартып, қызметін тоқтатпай, оған екінші мүмкіндік беру керек дейсіз ғой?

– Біз айтып отырған электр энегриясымен қамту саласы реформалауды талап ететіні сөзсіз. Бұл саладан расымен де қызме­ті сынға ұшыраған жауапсыз субъектілер аластатылуы керек. Біздің ойымызша, біліктілік талаптарын қайта қарап, жаңа реттеу тетіктерін орнатса, нарықты жосықсыз бәсекеден тазартуға болады. Бірақ, өкінішке қарай, Энергетика министрлігі мен Табиғи монополияларды реттеу комитетінің шала жұмысы салдарынан шағын және орта бизнес субъектілері ел көлемінде тарифтің негізсіз көтерілуіне тап болып, наразылықтар туындады, онсыз да қиын жағдайда жаңа проблемалардың шығуына себепші болды.

– Әңгімемізді кеден қызме­ті­не қарай бұрсақ. Біз­дің бі­луімізше, соңғы кезде­рі кәсіп­керлер тарапынан Мем­лекет­тік кірістер органда­ры­ның кедендік тексерулерді жүр­гізіп, ресімдеу мерзімін кешік­тіруіне қатысты шағым­дар жиі­леп кеткен көрінеді. Бұған қатысты не айтар едіңіз?

– Иә, бұл – еліміздің инвести­циялық имиджіне кері әсер етіп отырған жағдай. Тәуекелдерді басқару жүйесінің тиімсіз жұмыс істеуі салдарынан отандық кәсіп­керлердің жүктері кедендік тексеру мен сараптама жүргізуге арналған «қызыл» дәлізге көп жіберіліп жатады. Олар тауар­ларын қоймада сақтау және ке­дендік сараптама жүргізу үшін үлкен қаржылық шығындарға ұшырап жүр. Мәселен, биыл наурыз-мамыр айларында ғана «Лукойл Лубрикантс Орталық Азия» ЖШС «сары» және «қы­зыл» дәліздерге жіберілген 62 экспорттық декларацияны тол­тыр­ған. Осы секілді негізсіз іс-шаралар салдарынан кәсіпкерлер 58 миллион теңгеден астам артық шығын жұмсады. Мұндай мысалдар көп.

– Оның алдын алу үшін қандай амал қарастырған жөн?

– Инвестициялық ахуалды сапалық тұрғыда жақсарту керек. Мемлекет басшысы елге жаңа инвесторларды тарту үшін сыртқы байланыстар негізінде қыруар жұмыс атқарып жатыр. Өкінішке қарай, жоғарыда бір-екі мысалымда айтып өткенімдей, шетелдік инвесторлар біздің елімізде үлкен кедергілерге тап болып жатады.

Президент Қ.Тоқаев прокуратура органдарына маңызды инвестициялық жобаларды қол­дау керектігін тапсырды. Бір­лес­­кен жұмысқа Өңірлік кәсіп­кер­лер палаталары жұ­мыл­ды­ры­лып, «Атамекен» өкіл­­д­е­рін жер­гілікті инвестиция­ мә­се­ле­лерін қарайтын консуль­татив­т­ік-кеңесші органдардың құрамына енгізу ұсыныстары қолдау та­уып отыр. Елдің инвес­тициялық имиджіне кері әсер ететін жүйелі кемшіліктер анық­талды. Бұл ретте арнайы эконо­микалық аймақтардың қызметі ерекше назар аударуды қажет ете­ді. Олардың басты мақсаты – бә­секеге қабілетті өндірістерді же­дел дамыту, инвестиция тарту, жаңа технологияларды енгізу екені белгілі.

Бүгінгі таңда қызметтің ба­сым түрлері бойынша ғана заң­дар мен нормативтік құқықтық актілерде КТС, ҚҚС-ны төлеу­ден босату жеңілдіктері, шетел­дік жұмыс күшін тартудың оңайлатылған тәртібі, жеңілде­тіл­ген кедендік рәсімдер, т.б. көз­дел­ген. Алайда өңірлік даму ерек­шеліктерін ескермей, ба­сымдықтардың шек­теулі тізбе­сін бекіту ел көлеміндегі эконо­микалық аймақтарға инвести­ция ағынын айтарлықтай шек­тейді. Мысалы, Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі Алма­ты облысындағы экономи­калық аймақ үшін Алатау қала­сын дамыту бас жоспарында көз­делмеген 17 басым экономика­лық қызметтің жалпы жіктеуішін айқындаған. Нәти­жесінде, өткен жылы инвес­тициялық салымы 682,8 млрд теңгені құрайтын 41 инвестор қызметтің басым бағыттарына сәйкес кел­меуі се­бебінен «Алатау» эконо­мика­лық аймағында өз жобаларын жүзеге асыра алмады.

Әрине, инвестициялық үде­рістердің ашықтығын және заң бұзу­шылықтарға жедел ден қою­ды қамтамасыз ететін бірың­ғай ақ­п­а­раттық жүйенің болмауы жағ­дайды күрделендіретіні анық. Бүгінгі таңда Сыртқы істер ми­нистрлігінің де, Ұлттық палатаның да қолда бар цифрлық жүйелерін бірыңғай интерактивті инвестициялық картаға интеграциялау жұмыстары жүргі­зі­ліп жатыр. Ол жауапты тұлға­ларды, жоспарланған көрсет­кіштерден ауытқу себептерін көрсете отырып, негізгі өнімді­лік көрсеткіштеріне, нақты инвес­тициялық жобаларды бақылауға мүмкіндік бермек. Жобаларды осы форматта сүйемелдеу инвесторлар алдында тұрған опе­ра­циялық кедергілерді алып тас­тауға, ал түпкілікті нә­ти­же олар­­дың толыққанды кәсіпкер­лік субъектілері ретінде қалып­тасуына жол ашпақ.

Сонымен қатар бизнес өкілде­рімен соңғы кездесуде Бас прокурор Берік Асылов кәсіп­керлік субъектілерін бақылау, әсіресе тергеу әрекеттерін заңсыз жүргізу фактілеріне жол бермеу үшін тұрақты қадағалау қа­жет екенін баса айтты. Бұл Ұлт­тық палата мен оның өңірлік бөлімшелері әрқашан қолдауға үміт арта алады деген сөз.

Сыртқы істер министрлігіне «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасымен бірлесіп инвес­тициялық жобаларды қол­дау­ға қатысты цифрлық платфор­малардың интеграциясын қа­рас­­тыруды жеделдету тапсырыл­ды. Бізді инвесторлардың құқық­тарын қорғаудың тиімді те­тігін құрудағы ортақ көзқарасы­мыздың сәйкес келетіні қуантады. Егер Бас прокуратура алаңында инвестициялық жобаларды қолдау жөніндегі Жобалық кеңсе іске асырылса, Ұлттық палата бұл жұмысқа бел­сенді түрде қосылуға дайын еке­нін білдіреді.

Болашақта барлық шешім­дер мен шектеу шараларын келісуді көздейтін осындай тетікті орындауға біз отандық бизнестің барлық өкілін тарта аламыз. Әрине, бұл еліміздегі инвестициялық және бизнес ахуа­лын жақсартуға, Президенттің алдымызға қойған страгетиялық маңызы бар міндеттемелерін орындауға септігін тигізеді.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен – Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,«Egemen Qazaqstan»