Ұлт болашағын ұрпақ үйлесімі анықтайды

«Эйджизм» ұғымын алғаш 1969 жылы енгізген АҚШ-та адамның қар­таюын зерттейтін ұлттық институ­ты­ның директоры Роберт Нил Батлер: «Эйджизм – адамды немесе бір топ өкілдерін жасына қарай алалау (дискриминация) немесе олар туралы жағым­сыз стереотип көзқараста болу», деген анықтама беріпті. Ондай адам жетерлік. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының зерттеуіне сенсек, жер бетінде әрбір екінші адам эйджизм көзқарасын ұстанады екен.

Әуелде бұл термин тек егде жас­та­ғыларға қатысты айтылыпты. Өйт­кені егде кісілер кәрілік деменциясы, ескішіл көзқарасы, психикалық, әлеу­меттік ерекшелегіне қарай дискрими­нацияға ұшырайды. Тіпті кезінде Батыс қоғамында эйджизм түйінді түйткілдің біріне айналған. Халықаралық ұйым­дардың зерттеуі бұл мәселенің әлі күнге дейін жаһандық деңгейде өзекті екенін алға тартады. Мәселен, БҰҰ-ның 2020, 2021 жылдағы баяндамаларында эйджизм тақырыбы талқыға түседі. БҰҰ-ның тәуелсіз сарапшысы Клаудия Малер 2020 жылғы қарт кісілерге қатысты баяндамасында егде адамдардың эйджизмге көп ұшы­рағанын айтады. Сарапшының сөзіне қарағанда, пандемия кезінде қоғам егде жастағыларды «ауыр жүк» ретінде көре бастаған, оларға меди­циналық-әлеуметтік көмек дұ­рыс берілмеген. Ал 2021 жылы жария­ланған баяндама авторлары бұл үрдістің әлі де бар екенін анықтаған. Олар әлеуметтік жағдайы төмен елдерде қарт адамдар жасына қарай жиі алаланатынын мәлімдеген.

Психолог Балжан Қанапияеваның айтуынша, эйджизмнің түрлері көп, бірақ адамдар оны өмірлік тәр­биесіне, өскен ортасына, салт-дәстүріне байланысты байқамайды.

– Батлердің зерттеуіне сүйеніп айтсақ, эйджизмнің төрт түрі бар: бірінші, джейнизм – егде жастағы­ларды алалау. Мысалы, үлкен кісілер көбіне жұмысқа орналасқанда қиын­дыққа тап болады. Бұған қоса қоғамда медицина көмегі кезінде де джейнизм белгілері байқалады. «Организмі ескірді, ауру емес, қарттық қой» деген сияқты сал­ғырт­тыққа салады. Екінші, эдалтизм – жастарды алалау. Бұл «жастар кіші болғандықтан, үлкендерге жол беруі керек» деген идеяны міндеттейді. Үшін­ші, Ювенал эйджизм – кәмелет жасына толмағандарды алалау. Бұған көбіне балалар мен жасөспірімдердің пікірін елемеу, ойымен санаспау немесе оларды жеке тұлға ретінде тануға,  өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік бермеу жатады. Төртінші, хроноцентризм –  ұрпақтар арасындағы кемсіту, кейінгі буынға көңілі толмау. Яғни «ой біз кезінде от едік, қазіргі жас­тар оқымайды, білімсіз, әлжуаз» деген се­кіл­ді аға буынның өзінен кейінгі­лерді күстаналауы жатады, – дейді маман.

Шынтуайтына келсек, сарапшы­ның бұл айтылған сөзінің ішінде бәріміз жүрміз. Жауырды жаба тоқып қайтеміз, осы нәрсенің бәрі біздің қоғамда өршіп тұрғаны белгілі. Бір қарағанда бұл елеу­сіздеу, аса зиянсыз құбылыс сияқты көрінуі мүмкін. Алайда оның салдары салмақты.

Сарапшының айтуынша, адамның эйджизмге әуес болуының негізгі себептері – ішкі психологиясы, әлеу­меттік, саяси жағдайлар, насихат әсер етеді. Дегенмен ол эйджизм бейсаналы түрде жүретінін ескерген жөн дейді. Адамның ішкі қорқынышы оны эйджизмге итермелеуі мүмкін. Мы­салы, үлкендер «Қазіргі жастар еш­теңе білмейді, оқымаған» деп жата­ды. Оның бұлай айтуына ішкі қызға­нышы әсер етуі мүмкін, себебі жас­тар оның орнын тартып алуы ықти­мал. Екіншіден, жастар ойын ашық айтады, үлкендер бүгежектейді.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, эйджизм адам денсаулығы мен әл-ауқатына зиян: адамның психологиялық сау­лығы нашарлайды, қоғамнан оқшау­ланады, жалғызсырайды, қаржы қауіпсіздігі төмендейді, өмір сапасы нашарлайды, мерзімінен ерте болатын өлім-жітім саны артады. Ұйымның статистикасына сенсек, дүние жүзіндегі депрессияға қатысты 6,3 миллион жағдай эйджизммен байланысты екен. Эйджизм жыныс, нәсіл, мүгедектік сияқты басқа да стереотиптермен біріккенде, жағдай одан әрі ушыға түспек.

Мәселен, әлемде 10 миллионнан астам фобия бар екен. Соның бірі – герантрофобия, яғни қартаюдан қорқу. Қарттықтан үрейленетіндер күйзеліске ерте ұшырайды. Ал жүйке жұқарып, тән мен жанның жаралануынан келетін кесел бәрімізге мәлім. Оған әсер ететін нәрсе шау тарт­қан адамдарды қоғамнан күресінге итеру секілді әрекеттер екенін мо­йын­дауымыз керек. Мұндай мерез біздің қоғамда да жиі ұшырасатынын жазушы, журналист Шархан Қазығұл тарқатып айтып берді.

– Біздің қоғам – жер бетіндегі ең қызық қоғам. Алпыс жастан ас­қан адамдарды сыйлайды. Бірақ өті­рік сыйлайды. Автобуста орын беруі мүмкін. Дегенмен сені күнің бітіп бара жатқан адам ретінде санайты­нын көзінен оқып тұрасың. Жалпы, қоғамда адамдарды жасына қарай бөлу қағидаты міндетті түрде дискриминацияға алып келеді. Бұл – әрине, эйджизмнің нақ өзі. Қазір көптеген байлық, барлық, билікке семірген жігіттер жақтырмаған жасы ұлғайған адамын «осы бір шал да әбден шаршатып бітті» деп қағы­тып сөйлейтін болды. Айтары жоқ, әлімсақтан үлкенді сыйлайтын ұлттың салт-санасы сұйылып бара жатқаны осындайда анық көрінеді. Өткенде таксиде кетіп бара жатып жүргізуші жас жігітпен сөзге келіп қалдым. Өзімше жол сілтеп едім. Түсінгісі келмеді. Әкіреңдеп шыға келді. Абайламай: «ойбай-ау, қарағым-ау, мен әкеңдей адаммын ғой» деп қалып едім, «Сен – менің әкем емессің, әкемде шаруаңыз болмасын» деп қақ маңдайымнан бір-ақ қонжитты. Осындай кішігірім эйджизмнің элементтері бізде өте көп. Оның бәрін тізіп жатқым келмейді. Жалпы, өз басым жастар­ға жасымды бұлдағанды жақсы көр­мей­мін. Бір рет байқаусызда аузымнан шығып кеткенде естігенім анау. Сондықтан да эйджизмнің элементтерін біз­дің қоғамға экспорттап отырған – адамдардың эгоизмі. Альтуризмнің ауылы әлі алыс сияқты, – дейді жазушы.

Қаламгердің айтысына қарағанда, қазір қоғамда ұрпақтар сабақтастығы жоғалып барады.

– Қазақта елдің бәрі атам заманнан айтып отыратын сөз тіркесі бар: «Өз балаңды өскенше, немереңді өлгенше бағасың». Осы қағидаттай көрінетін мақалды енді өзгертетін уақыт туды: «Өз балаңды өскенше, немереңді өнгенше, шөбереңді өлгенше бағасың». Бір адамның ұзақ өмір сүргенінен ештеңе өзгер­мейді. Ал жалпы ұлт ұзақ өмір сүруге құлшынса, оның пайдасы ұшан-теңіз. Алдыңғы толқын аға­лар­дың көп болуы кейінгі тол­қын іні­лер­ге – мол тәжірибе. Ұлт бола­шағы ең алдымен ұрпақтар тәжірибесімен өлшенеді. Сапалы ұрпақ сабақтастығы төрт ұрпақ бір­дей өмір сүргенде қалыптасады. Сон­дық­тан да төрт ұрпақтың бірге тату тұруының ең бас­ты алғышарты – ұрпақтар эгоизмінен арылу. Ең алдыңғы ұрпақ өкілдері абызға айналсын. Ең болмаса, ауылдың ақсақалы не түтіні түзу шығып тұрған үйдің қариясы болуға құлшынсын. Ел ағалары ертеңімізді тереңнен қопаратын ойшыл ақылшымыз болып, аман жүрсін. Жас жігіттеріміз жарқылдап жүріп тау қопарсын. Балдырғандарымыз алдыңғы үш ұрпақтың алақанын бірдей сезініп өссін. Сол кезде біз эйджизмді жеңіп шығамыз, – дейді жазушы.

Әрине, парадоксальді ойлаудың шебері Шархан ұстазымыздан бұл жөнінде асырып бірдеңе айту қиын. Өйткені ол мәселенің шешімі ұлттық түсініктегі ұрпақтар сабақтастығы дейді. Ал өркениетті тұрғыда мұның заңды жағын да қарастыру артық бол­мас па екен дейміз. Өйткені кей елдерде эйджизммен күресуде құқықтық шара қолдануды қолға алған елдер де бар. Мысалы, АҚШ-та 1967 жылдан бері 40 жастан асқан адамдарды жұмысқа аларда дискриминация жасауға қатаң тыйым салатын заң бар. Ал Нидерландта адамдарды жасына қарай алаламау мақсатында вакансияларға профилактикалық тексеру жүргізіледі. Еуропалық одақта жұмыспен қамту кезінде теңдікке қатысты директива бар. Тіпті көршіміз Ресейдің Еңбек кодексінде ұлт, нәсіл, жыныс сияқты ерекшелікпен қоса, жұмысқа орналасу кезінде жасты кемсітуге болмайтыны нақты жазыл­ған. Яғни заңда жұмыс беруші бос жұмыс орны тура­лы хабарланды­руын­да қандай жастағы қызмет­кер­ді жұмысқа алғысы келетінін жа­зуға тыйым салынған.

Ал бізде еліміздің Ата заңының 14-бабы, 2-тармағына сәйкес, тегіне, әлеуметтік, лауазымына, мүлік жағ­дайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байла­нысты немесе кез келген өзге жағдаяттар да еш­кімді алалауға болмайды. Демек қо­ғам арасындағы алалаудың бұл түрі де Конституцияға қайшы әрекет.

Қорыта айтқанда, қазір қоғамда жік-жікке бөліну, бір-бірін алалау секілді ел тұтастығына сына қағатын қырсыз әрекет көп. Оның үлкен-кішісі болмаса керек. Жасына қарай алалау, әсіресе үлкенге деген құрметтің азаюы – елдігімізге сын. Өйткені ұлттың ұзақ жасауы ұрпақтар сабақ­тас­тығымен байланыс­ты екенін ұмытпауға тиіспіз.