Еңбегімен елге сыйлы

Серіктестіктің алғашқы қадамдары

Оны құрған, кейін Еңбек Ері ата­ғын алған Геннадий Иванұлы Зен­ченко. Кеңес өкіметі жылдарында әкесі Иван Емельянұлы бірнеше ұжым­шар мен кеңшар құрып, шебер ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түскен екен. Баласы Геннадий де қара жердің маңынан аулақ кетпей, Совет аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары болып жүрген жерінен өз қалауымен сол жылдары артта қалып, облыстағы туберкулезге ұшыраған қара малдың бәрін жинайтын Новоникольск кеңшарына директорлыққа сұранып келеді. Оның таңдауын көп адам тү­сін­бейді, жақындары да оған разы бол­майды. Алайда іскер басшы тынымсыз еңбегінің арқасында артта қалған кең­шарды екі жылдың ішінде қатарға қосады.

Ертеңгі күннен үміт күтпей бой­күйездікке салынып, бастары қосыла қал­са ащы су іздейтін адамдарды жұмысқа тартып, шаңырағы шайқалып кеткен шаруашылықты түлету оңай емес еді. Алдымен ол күндіз-түні шапқылап, «туберкулезге ұшыраған малдарды бағып отыр» деген жаман аттан құтылып, барлық ауру мал­ды қасаптап, етін өткізеді де ақшасына бір жазда жаңа қоралар тұрғызып, Балтық бойынан ауырмаған сүтті сиырлар жеткізеді. Жергілікті биліктің айтқанын ғана орындап, өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай жүре берсе де болады ғой, бірақ шаруаны жаңғыртуды, халықтың көңілін көтеруді ойлаған басшы дегеніне жетіп, кеңшарды алдыңғы қатарға шығарып, «Құрмет белгісі» орденіне ие болады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы экономикалық дағдарысты еңсеріп, жа­ңа заманға тез икемделіп, шаруа­сын шатқаяқтатпай алып кеткен шаруа­шы­лықтар саусақпен санарлық. Көптеген ди­ректор қара басының қамын ойлап, кеңшардың жарамды мүлкін, малын сатып, қалтасын қампайтып, жайлы жер­лерге көшіп кетті. Нарықтық қа­ты­нас басталғанда оның жағдайына ыңғайланып, жаңа жерде өзінің кәсібін ашқандар көп болған жоқ, көбі шетелге көшті. Ал «Новоникольский» кеңшарының басшысы орнынан қозғалған жоқ, тіпті жаңа экономикалық қатынасқа тез икем­деліп, республикадағы озық шаруа­шылықтардың қатарына көтеріле алды.

Ең алдымен өлшеп қана берілетін электр қуатына тәуелділіктен құтылу керек болды. Өйткені электр қуаты бол­маса сиыр сауылмайды, ет пен сүт сақталмайды, бидай қыза бастайды, мек­тепте сабақ болмайды, ем-дом қабыл­данбайды, балабақша жұмыс істемейді... Тауар-ақша айналымы жүрмей қалып, барлық қозғалыс қолма-қол айырбас, яғни бартерлік қатынастарға қарап қалған. Геннадий Зенченконың сол кездері кеңшардың техника-механизация саласын басқарып, бас инженер болып жүрген баласы Геннадий Ресейдің алыс-жақындағы барлық әскери бөлімін аралап, техникаға 28 дизельді электр стансалар айырбастап әкеледі. Ал дизельді электр-стансалар «Зенченко и К» болып тіркелген серіктестікті электр қуатымен толық қамтамасыз етіп, айналаны да самаладай жарқыратады.

Әке көрген оқ жонар

Геннадий Зенченко 2016 жылы өмірден өткен соң коммандиттік серіктестікті оның баласы – екінші Геннадий басқарып отыр. Биыл кәсіпкер өзінің 60 жылдық мерейтойын атап өтіп, жуырда облыс әкімі Ғауез Нұрмұхамбетов оған Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың атынан Алғыс хатын тапсырды. Өмір бойы әкесімен бірге істеп, шаруаның қыр-сырын әбден меңгерген Геннадий Геннадийұлы ша­руашылықты гүлдендіріп отыр. Оның шаруашылығында қазір 3 800 тұяқ қара мал бар. Шаруашылық күніне 150 тонна сүт сауып, оны өзінің зауытында өңдеп, 46 түрлі сүт өнімін шығарады. Осы сүт өндіруде шаруашылық облыс­та да алдыңғы орында. Коммандиттік серіктестік 7 ауылдың аумағында 40 мың гектардан артық жерге астық егеді. Биыл орта есеппен гектарынан 35 центнерден (кей участоктарда 50 ц) астық өнімдерін, 22 центнерден майлы дақыл, 350 центнерден картоп пен жүгері алды. Барлық қара малының саны 15 мың тұяқтан артық. Сауылмайтын бойдақ малдарды семіртетін алаң да бар. Сонымен бірге шаруашылықта 400-дей спорттық жылқы, 500-дей қой бар.

Сүтті «карусель» әдісімен сауып жат­қанына он жылға жуықтады. Әр сауын сиырдан кеше қанша сүт сауылғаны, бүгін қанша болғаны, сүттің құрамында белок пен майдың қанша екені, тіпті ұрықтандырудың уақыты қашан болу керектігіне дейін құлағындағы датчиктерден түсетін ақпарат арқылы компьютерден көруге болады. Сиырдың салмағының кеміп кеткенін, жемазыққа тәбетінің төмендеп қалғанын, бойына бір науқас жұққанын да компьютер арқылы анықтап, арнаулы маман тезірек шара қолданады. Жемазық рационы да компьютер арқылы анықталады. Қанша сабан, жүгері қоспасы, жем, пішендеме, құрама жем – бәрінің көлемі компьютермен анықталып, суға шыланып, араластырылып, біріктірілген соң арнаулы трактор малдың алдына өзі таратады екен. Қысқасы мұндағы жұ­мыстың бәрі цифрландырылған. Осы «Фризой» тракторы бұрын 5 адам атқарған шаруаны жалғыз өзі атқарады. Қазір шаруашылықта оның төртеуі бар.

Малға қысым жоқ, далаға бағылма­ғанымен, қораға тіркестіре салынған ал­бардың ішінде жайылымдағыдай емін-еркін жүр. Қыста албарға шығатын есік жабылып, тегіс қораға тұрғызылатын кө­рінеді. Биыл тағы да 1 280 тұяққа арнал­ған жаңа базаны тұрғызуды қолға алыпты.

«Сүт өнімдеріне сұраныс үлкен. Тауарларымызды халық көп алады. Ендеше шаруашылығымызды неге ұлғайтпасқа? Біз бәсекелестіктен қорықпаймыз. Қазір Ресей мен Беларусьтің сүт өнімдері біздің нарығымызға еркін еніп жатыр. Оған менің ешқандай қарсылығым жоқ. Халық өз қалағанын алсын. Бәсекелестікке еркіндік беру деген сол ғой. Ал біздің өнімдеріміздің тазалығын, ешқандай қоспасыз, табиғи қалпында екенін халық біледі», дейді Геннадий Геннадийұлы.

Осынша малға серіктестік жыл сайы­н 140 мың тонна силос, 12 мың тон­на шөп пен сабан, 12 мың тонна жем, 40 мың тонна пішендеме дайындайды екен. Ленин, Трудовая Нива, Руб­левка, Новоалександровка, Аралағаш, Но­воникольск ауылдарында серіктестіктің мал күтетін кешендері, астық алқаптары бар. Смирнов селосында элеваторы, Петропавл қаласында сүт зауыты жұмыс істейді. Ауылдағы тұрғын саны 2,5 мыңдай адам, соның 1 200-і серіктестікте жұмыс істеп, нәпақасын айырады. Орташа ең­бекақы 330 мың теңгеден асады. Әлеу­меттік салаға істеген жақсылықтары туралы айтып беруді өтінгенімізде оның көңілінде әлдебір алаң барын сездік.

«Сіз білесіз бе, қазір халық жұмыс істегісі келмейді. Өздерінің ауласына картоп егуден де қалып бара жатыр. Көбі серік­тестіктен жаздырып алады. Осы Но­воникольск селосының аулаларында 58 ғана сиыр бар, бұрын 700 еді. 2017 жылы мен ауыл тұрғындарына 11 мың тауық пен үйрек балапандарын таратқанмын, ал биыл тек 2,5 мыңын ғана алды. Картоп отырғызу, жинау жұмыстары бізде техникамен атқарылады. Тек арту үшін транспортирге тұруға кісі керек болады. Соған осы ауылдың тұрғындарын келтіре алмаймын. Автобус жіберіп жақын маңдағы Рассвет, Новопавловка ауылдарынан ал­дыруға мәжбүрмін, бір күн істегендеріне 10 мың теңгеден төлеймін. Бұл жұмыстарға бұрынғыдай мектеп оқушыларын да тарта алмайсың. Сөйтіп балаларымызды да еңбектен бездіріп жатырмыз. Өз қолдарымен еңбектің дәмін татпаса ертең олардың күні не болады? Осы мәселе туралы Президенттің өз аузынан «Еңбекқорлық – басты құндылығымыз болуы керек» деген сөзін естідім. Ол әлемдегі жоғары дамыған елдер өз ұрпағын жас кезінен тынбай еңбек етуге баулитынын айтып, бізге де соны үлгі ету керектігін айт­ты. Міне, осыны іске асыруымыз керек. Мен өзіміздің мектептерімізге Петербург қаласынан станоктар әкеліп бердім, қыз балалар үшін тігін машиналарын алдырдым. Балалардың еңбекке қызыққанын көргенде мәз боласың», дейді ол.

Қазір «Зенченко и К» коммандиттік серіктестігіне астық алқаптарын қос­қан шағын ауылдардың мектептері жабыл­ған. Оларда арнаулы мамандар болма­ғандықтан, оқу сапасы құлдырап кеткен. Осыны ескерген шаруашылық басшысы олардың оқушыларын арнайы автобус­тармен қысы-жазы орталықтағы сапалы мектепке тасиды. Осының арқасында орталықтың оқушылар саны 360-қа жеткен. Мектептері зорға тұрған ауылдардың балаларында білім сапасы артып, түрлі конкурстан жүлделі орындар ала бас­таған. Оның үстіне, ауыл балаларына серіктестіктің есебінен екі мезгіл ыстық тамақ беріледі. Ал Новоникольскінің өз балалары күніне бір-ақ рет ішеді. 150 орындық жарқыраған балабақшаның шығындары да серіктестіктің мойнында. Жыл сайын серіктестік 25 жаңа үй тұрғызады. «Ескі үйлерді құлатып, жаңа, жайлы үйлер тұрғызып, халыққа береміз. Мен артық қаражатыма шетелден вилла, яхта, ұшақ сатып алмаймын, барлық дүнием осы жерді, өңірді өркендетуге құйылады» дейді кәсіп иесі.

Орталықтағы барлық тұрғын үй қо­рының 75 пайызы – коммандиттік серік­тестіктің меншігі. Олар тұрғындарға айына 700 теңге формальды түрдегі жал­дау ақысымен берілген. Адам зейнетке шықса да тұра береді, бірақ сатуға, айырбастауға рұқсат берілмей, өмірден өткенде ғана қайта алынады.

Новоникольск селосының орталы­ғында мектеп, балабақша, спорт кешені, мұз айдыны, амбулатория, бассейн және тамаша парк бар. Олардың не­гізгі шығындарын да серіктестік өтей­ді. Геннадий Зенченко ақсақалдың ескерт­кіші мен Екінші дү­ниежүзілік соғыс қаһармандарына ар­налған мемориал да осы паркте орна­ласқан. Бұдан басқа тағы бір парк са­лынбақшы. Оған да серіктестік 200 млн теңге қаражат бөлген. Новоникольск ауылын кірсе-шыққысыз қылып тұрған осындай әсем орындар.

Г.Зенченко басқа конфессиялардың өтініштерін де жерде қалдырмайды. Мы­салы, Рублевка, Бостандық ауылдарына намазхана салуға көмек қаражатын бөлген.

Жерді сүйсең, несібесі мол болады

«Мен атамның, әкемнің өзімнің, бала­ларымның табысты болу себебі жерді сүйгеннен деп ойлаймын. Жерді күтіп, аялап, тамаққа тойдырып отырсаң, ол да барын иіп береді» дейді. Г.Зенченко. Біз оның бұл сөзі ұлы Абайдың «еңбек ет, еңбек етсең қара жер де береді, құр тастамайды» деген сөзімен үндес екенін айттық.

Геннадий Геннадийұлының ойынша осы күнге дейін елдегі ауыл ша­руа­шылығын дамытуға кедергі болып келген мәселе – жоғарыға шынайы ақпар бер­меу. Соның кесірінен субсидия да дұрыс берілмей келді, қолдау несиесі де қау­­қарсыз болды, қосып жазу да өрістей түсті.

«Ауыл шаруашылығының астық, сүт, ет, картоп өнімдері бойынша қосып жа­зуға жол берілді. Өз тарапымыздан біз нақты статистиканы анықтап, жерге сарап жасап, тыңайтқыш, техника алуға, тұқымды жаңартуға нақты субсидия мен жеңілдетілген несие беруді талай сұрадық. Бірақ біздің сөзімізді бұрынғы министрлер жоғарыға жеткізбеді, қосып жаздыртуды жалғастыра берді. Қазір жағдай өзгерді. Биылғы көктемнен бас­тап шаруашылықтарға 5 пайыздық өсіммен қолжетімді несие берілді. Бұл тіпті су тегін деген сөз ғой, өйткені инфляцияның өзінің өсімі 10 пайыздай. Осы «Кең дала» бағдарламасы бойынша көктемгі егіс және күзгі жиын-терін жұмыстарын жүргізу үшін агроөнеркәсіп кешен субъектілерін қаржыландыруға бөлінген несие көлемі 2024 жылы 140 миллиард теңге болды. Несиені қайтару мерзімі – келесі жылдың 1 наурызына дейінгі аралықты қамтиды. Бұл несиенің тағы бір артықшылығы сонда – оны алушы фермер кепілдік сомасының 15 пайызын қамтамасыз етсе болғаны, қалған 85 пайызына «Даму» қоры кепілдік береді. Мұндай жеңілдік бұрын-соңды жасалған емес. Осының үстіне әр шаруашылық бойынша топырақтың құнарына сарап жасалды. Қазір әрбір шаруаның қолында жер сапасын көрсеткен карта бар. Осындай қамқорлық жасалып, оған сапалы тыңайтқыш құйылған соң биыл жер де барынша мол өнім беріп отыр. Ал айрықша еңбек сіңірілген участоктер 40-50 центнерге дейін астық берді, жер құнарлылығын көтере алмаған кейбір шаруалар баяғы 18 центнерден алып жатыр», дейді Геннадий Зенченко.

Биік табыс – тынымсыз еңбекте

Біз Геннадий Геннадийұлынан ауыл шаруашылығын өркендету бойынша өзінің ойлары мен ұсыныстарын сұрадық.

«Алдымен сапалы тұқымды өзіміз шығара алатын дәрежеге жетуіміз керек. Бұрын ондаймен айналысатын арнайы ғылыми-зерттеу институттары болған, әлі де бар, солардың әлеуетін пай­далану керек. Бірақ бір сұрыпты бір­­неше жыл зерттесе де тиімдісіне қол жеткізе алмай отырғандарды емес, біз­дің алқаптарымызға еккенде барынша тиім­ділік көрсеткен еуропалық сұрып­тарға ұқсастарының бірнеше түрін шығарып, қорытындысында ең озығын табуға тырысатындарды қолдау керек. Еліміздің ғылыми әлеуеті бұл мәселені шешуге жетеді деп ойлаймын. Екіншіден, өзіміздің техникаларды шығаруды арттыру керек. Әйтпесе, бренд компаниялар өз өнімдерінің бағасын жыл сайын арттыра береді. Мысалы, 2004 жылы 1 млн долларға 3 кешен, 2 «Джон-Дир» комбайнын алған едік. Қазір бір комбайнның бағасы – 650 мың доллар. Бұл ненің белгісі? Бұл сұраныс болған сайын олар өз өнімінің бағасын шексіз арттыра береді деген сөз. Мен бізде шығатын «Есіл» комбайнының техникалық сипаттамасы «Джон-Дирден» кем емес дер едім. Әрине жетілдіруді қажет ететін тұстары бар. Міне, осындай техникаларды отандық қатысу жағын арттырып, молынан шығара беру керек. Қытайлардың әдісін неге қолданбасқа, олар Еуропадан өнімнің нобайын сатып алады да, біртіндеп өз қатысуын арттыра береді. Ал 2-3 жылдан кейін қандай озық технологиялар «Қытайда жасалған» болып шыға келеді. Үшіншіден, мен диқанның мемлекет алдындағы жауапкершілігін арттыруды қалаймын. Міне, қазір мемлекет тыңайтқыштың 60 пайызын өз есебінен жабады, 5 пайыздық қана өсімі бар теңгелік несие берді, оның қайтару мерзімін де ұзартты. Тіпті форс-мажорлық жағдай болып қалса келісімшарт мерзімін ұзартады. Осы жақсылықтарды түсініп, несиені уақытында қайтару керек қой. Жуырда ауыл шаруашылығы қызметкерлері үшін болған үлкен жиында біздің облыстың шаруалары бұрын алған 76 млрд теңге несиесін әлі күнге қайтармай отырғанын естідім. Бұл масқара ғой. Ал сіз банк­тен осынша несиені алып, қайтармай кө­ріңізші, қара тиыныңа дейін тартып алар еді. Мемлекет кешірімді, сондықтан қарызы барлар оның сеніміне қиянат жасайды. Осының кесірінен бәріміз де жаманатты боламыз. Ертең агробанк құрсақ та осылай болады. Қарызын қай­тар­май­тындардың көбі 100 мың гектардан жоғары жері бар алпауыттар... Сондықтан ша­руаның жауапкершілігін арттыру жолдарын қарастыру керек, «өкімет кешіреді» деген масылдықты жоятын психологиялық өзгеріс орнату керек», дейді.

Айтуынша, азаматтар сапалы өмірді қалайды, бірақ соған жеткізетін еңбек екенін естен шығарған.

Соңғы жылдары негізінен еңбек адамдары құрметтеліп жатыр. Президент биылғы Жол­дауында: «Елімізде еңбекқор адам, кәсіби маман ең сыйлы адам болуға тиіс. Осындай азаматтар мемлекетімізді дамытады. Біз қарапайым еңбек адамына құрмет көрсетуіміз керек» дегенін ұмытпаймын. Өз басым осы сөздерді толық қолдаймын. Еліміз халықты ең­бекке ынталандыру шараларын үнемі жүргізіп отыру керек», дейді Геннадий Зенченко.

Оның өзі де жоғары табысқа өлшеусіз еңбегінің арқасында қол жеткізіп жүрген жан екенін көріп отырмыз. Ол тәулігіне 17-18 сағат жұмыс істейтінін айтты. Еңбек ептілікті сүйеді демекші, ептілікпен, кәсіби біліктілікпен, шын жүректен атқарылған соң оның еңбегінің нәтижесі де орасан.

Биылғы алапат су тасқыны Есілдің жағасында отырған Новоникольскіні де басуы мүмкін деген болжам көп айтылды. Өздері қолмен тұрғызған көпірді алып сеңдер қирататын шығар деген сөз шыққан. Бірақ Новоникольскіде тасқынның барысын күнде бақылап, дәл уақытында бөгенді биіктетіп, қауіпті аймақтағы үйлерді өз күштерімен қорғағандығының ар­қасында бірде-бір үй суға кеткен жоқ. Қолдарымен тұрғызған көпірге су 10-15 см ғана жетпеді, ештеңені шайып кетпеді. Бұл да ерінбейтін еңбекқор басшыға жа­ратқанның қарасқаны шығар деп ойладық. Бәлкім, «Еңбегі көптің өнбегі көп» деген осы шығар.

Солтүстік Қазақстан облысы,

Новоникольск ауылы