Дүниежүзілік банк (ДБ) бағалауынша, елімізде құрамында қанты бар тәтті сусындарды тұтыну көрсеткіші 50%-ға артқан. Салдарынан балалар семіздік пен артық салмақ ауруына көбірек душар бола бастады. Таяуда Денсаулық сақтау министрлігі қант тұтынуды төмендету, денсаулықты жақсарту, мемлекеттік кірісті ұлғайтуды мақсат тұтқан қант қосылған сусындарға салық салуды ұсынды. Болжам бойынша, салық қантты сусындар сатылымын 16%-ға қысқартып, бөтелкедегі су сатылымын 41%-ға көбейтеді. Түсетін салық ішкі жалпы өнімнің 0,25%-ына дейін артады. Мұндай түсім денсаулыққа да, қаржылық орнықтылыққа да оң әсер етеді.
2018-2023 жылдар аралығында қантты сусындар сатылымы жан басына шаққанда 50%-ға өскен. Тұтынушылар – негізінен жастар, оның тең жартысы – мектеп жасындағы балалар. Бұл – жалғыз біздегі емес, әлем елдері бетпе-бет келіп отырған жайсыз үрдіс. Сондықтан әлемнің 121 елі қантты сусындарға қатысты салық енгізген, соның ішінде 106 ел ұлттық деңгейде қабылдаған.
«Мұндай салықтар әлдеқайда салауатты таңдау жасауға итермелейді. Нәтижесінде, салық түсімі артады, ондай қаражатты ел дамуының маңызды бағыттарына жұмсауға болады. Бастапқыда ел Үкімет мұндай салық бизнеске қалай әсер етер екен деп алаңдаушылық танытты. Бірақ бұлай қорқуға негіз жоқ екен. Қантты сусын өндірушілер сусындардың басқа да балама түрлерін шығарады, мәселен диеталық сусындар және жай су. Сөйтіп, тұтынушылар шөл басу мақсатында басқа өнімдерге назар аудара бастайды. Әрине, олар бірінші кезекте көп шығындалмауды ойлаудан басталады. Басқа елдер секілді елімізде шешімтал қадамға барып, қантты сусындарға қатысты ойластырылған салық енгізе алады. Қазір мұндай сусындар жай судан 13%-ға арзан. Жаңа салық бұл үрдісті бұза алады. Денсаулық сақтау министрлігі 2023 жылы литріне 100 теңге мөлшерінде салық енгізу туралы және екі жыл бойына салықты литріне 180 теңгеге дейін өсіру туралы ұсыныс дайындады. Бұл орта есеппен алғанда қантты сусындар бағасының шамамен 22%-ы», деп мәлімдейді Дүниежүзілік банк.
Олардың бағалауынша, салық өнімнің құнына қарап емес, сусындағы қант құрамына қарап есептелуге тиіс. Басқа елдерде жаңа салық сусындағы қант мөлшерін азайтуға көмектескен. Екіншіден, ДБ мамандары салық мөлшерлемесі бөлшек бағаның 20%-ынан кем болмауға тиіс деп санайды.
«Қантты сусындарға салық салу туралы ұсыныс Қазақстанның халық денсаулығын нығайту жолында қолданып отырған алғашқы әрекеті емес. 2012-2022 жылдар аралығында темекіге акциз 352%-ға өсті. Сол кезеңде 100 мың адамға шаққандағы өлім көрсеткіші 25%-ға азайды. Дегенмен темекі бағасы әлі де төмен қалып отыр. Қазақстандағы темекі бағасы – Орталық Азия мен Еуропа өңірінде баға төмендігі бойынша 5-орында. Қазір реформаны бастау үшін өте қолайлы уақыт туып тұр. Салық кодексін қайта қарау қантты сусындарға салық енгізуге және табак пен алкогольге салынған салықты қайта қарауға тамаша мүмкіндік бар. Дүниежүзілік банктің жаһандық салық бағдарламасы мен «Денсаулыққа зиянды өнімдерге арналған салық» жобасы Қазақстан сияқты елдерге көмектесуге бағытталған. Олар нәтижесінде денсаулықты жақсартуға жол ашатын тиімді салық әзірлеп, сонымен қатар бюджеттік орнықтылыққа қолдау білдіреді», делінеді ДБ мәлімдемесінде.