Алматыда Ұлттық кітапханада «Қазақ диаспорасы және репатриация. 1991-2012» атты орыс тіліндегі ұжымдық ғылыми монографияның тұсаукесері өтті. Қазақ диаспорасының даму тарихы мен олардың тарихи отанына иммиграциясы туралы жинақтау мен талдауына арналған ғылыми зерттеулердің қорытындылары енген еңбектің таныстырылымына белгілі қоғам қайраткерлері, шеттегі этностық қазақтардың тарихы мен мәдениетін зерттеуге үлес қосқан ғалымдар, шетелдегі қазақ диаспорасының өкілдері, оралман бауырлар, жоо-ның оқытушылары мен студенттері жиналды.
Алдымен монография авторлары – тарих ғылымдарының кандидаты Күлғазира Балтабаева, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жарас Ермекбай және философия ғылымдарының кандидаты Айтбала Баймағамбетованың 10 тараудан тұратын қазақ диаспорасы, репатриация, көші-қон саясаты, демография және диаспорология тарихының мәселелеріне арналған үлкен ғылыми жұмыстарымен құттықтағанымыз жөн шығар. Олай дейтініміз, авторлар этникалық иммигранттарды қабылдау мен орналастырудың әлемдік тәжірибесін де жан-жақты қарастыра отырып, Германияның саясаты, назар аударуға тұрарлық Израильдің репатриация үдерісінің тәжірибесі, көршілес Ресейдің көші-қон саясатының өзгерістерін де қамтыған. Соған орай, салыстырмалы түрде Қазақстандағы этникалық көші-қон саясатының қалыптасуы мен дамуы, сондай-ақ, Өзбекстан, Қытай, Ресей, Түркия, Ауғанстан, Иран мен басқа елдердегі болып жатқан репатриацияның тәуекелдері, табыстары мен келешегі көрсетілген. Монография ғылыми сипатта жазылып, географиялық, пәндік және атаулы көрсеткіштермен, қысқарған сөздер тізімімен, сондай-ақ, түрлі-түсті суреттермен қамтылған. Алғаш рет Қазақстанда қазақ диаспорасы жастарының білім алу мақсатында иммиграциялау мәселелері талданған.
– Ерекше назар аударатын жайт, бұл еңбек Қауымдастықтың қоржынындағы алғашқы ғылыми монография емес, – деді жоба авторларының бірі Талғат Мамашев еңбектің маңызы мен алар орнына кеңінен тоқтала келіп. – Алайда, біздің алдымызда Азия, Түркия, Еуропадағы қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуын көрсету міндеті тұрған жоқ, өйткені, аталған жағдай Г.Меңдіқұлованың «Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры. Қалыптасуы мен дамуы» монографиясында қамтылған болатын. Дегенмен, Қауымдастық осы монографияның толықтырылған нұсқасын «Қазақ диаспорасы: тарихы мен бүгіні» деген атпен қайта басып шығарды. Ал үш жылдан кейін Қауымдастықтың мұрындық болуымен елші Қалыбек Қобландин мен Гүлнара Меңдіқұлованың ұжымдық монографиясы қазақ тілінде «Өзбекстандағы қазақтардың тарихы және бүгінгі дамуы» деген атпен жарық көрді. Бүгінгі тұсауын кесіп отырған монография Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің қолдауымен, Білім және ғылым министрлігінің гранты бойынша жарық көріп отыр. Шетел қазақтарының саяси, әлеуметтік-демографиялық және мәдени дамуының ерекшеліктері Қытай, Моңғолия, Ресей, Түрікменстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Беларусь елдерінде ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында өткізілген халық санағының есебінде талданған. Менің білуімше, халық санағының жарық көрген материалдары еліміздің ғылыми кітапханаларының қорында жоқ.
Жалпы, зерттеудің жылнамалық шектеуі 1991 және 2012 жылдар аралығын қамтиды. Көріп отырғанымыздай, жылнаманың төменгі шектеулері Қазақстанның тәуелсіздік алуымен және қазақтардың өз тарихи отанына оралу үдерісімен анықталады. Еңбектің жоғарғы шектеулері – бұл еліміздің мемлекеттік көші-қон саясатының заманауи тәжірибесін жинақтаған кезең.
Бір айта кететін жайт, модератор Талғат Асылұлы интернетте және әлеуметтік желілерде осы монографияның шыққаны туралы хабарлама берген сәттен бастап оның қай тілде шығарылғаны туралы сауалдар, пікірлер келіп түсе бастағанын, ал монографияның орыс тілді қауым және бұқаралық ақпарат құралдарын таныстыру мақсатында орыс тілінде жарық көргенін, өйткені, қазақ тілінде осы тақырыптағы жарияланымдар жеткілікті екенін, оның үстіне, репатрианттардың қазақстандық қоғамға бейімделуі еліміздің адами және зияткерлік әлеуетінің дамуы мәнінде көрсетілгенін атап өтті. «Ал екінші жағынан, мемлекеттік органдар мен қабылдаушы қоғамның оралмандарды әрі қарай ықпалдастыруға байланысты өзекті міндеттері күн тәртібінен алынбайды», деді төраға орынбасары.
Кітапқа зор еңбек сіңірген ғылыми редакторы «Интеллект Орда» әлеуметтік-мәдени ғылымдарды бірлестірудің халықаралық институтының бас директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Саттар Мәжитов те әр ғылыми еңбектің негізгі мақсаты, маңыздылығы – қоғамдағы осы тақырып қызықтырып немесе айналысып жүргендерге жаңа бағыт-бағдар беріп, жолдарын айқындап беретінін атап өтті. «Кітапта негізінен қазақ диаспорасының, репатриациясының қайтып келуі, яғни жалпы көші-қондағы ең маңызды да күрделі мәселелерді көтеріп, қамтыған, – деді ол. – Біздер қазақ диаспорасының тарихы дегенде, қазақтар екенін, олардың нақты адамның тағдырынан тұратынын ұмытпағанымыз жөн. Олар қалай отанына көшіп келді, қандай жағдайларды бастан кешкенін түсінуіміз қажет. Тіпті, адам жат елде әуежайға келгеннен бастап өзін біртүрлі сезінеді. Яғни, олардың әлеуметтік бейімделуі қалай жүріп жатыр? Қоғамда өз орнын тауып жатыр ма? Бұл үлкен мәселе. Өйткені, қазір жағдай басқа. Маған өте ұнағаны, оралман деген сөздің қажетті бір жағдайларда ғана пайдаланып, отандастар, өзіміздің ағайындарымыз елімізге қайтып келе жатыр дегенге ерекше назар аударуы. Өйткені, олардың келіп-кетуінде саяси, идеологиялық, экономикалық қырлары көп. Біз түбінде бір халықпыз, бір ағайынбыз. Сондықтан бұл мәселені талдауда, әсіресе, шетелдік сарапшыларға «біз тағдырымыз бір халықпыз, түбі бірігуіміз керек» дегенді құлақтарына құя беруіміз керек. Осылайша алдағы уақытта Қазақстанның, қазақ халқының бүтін бір тарихы жазылуы тиіс.
Жиында монография авторлары Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы қызметіне белсене атсалысып жүрген оралман ағайындардың барлығына көрсеткен көмектері, көтерілген мәселеге жанашырлықпен қарап, сұхбат бергендері үшін ризашылықтарын білдірді.
Қытайдан келген оралман, Қазақстанда үлкен жетістіктерге қол жеткізген әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің қытай тілі кафедрасының меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Нәбижан Мұқаметханұлы: «Мен бұғанға дейінгі дүниежүзі қазақ диаспорасы жайлы Қауымдастықтың шығарған еңбектерімен жақсы таныспын. Меніңше бұл кітап солардың ішіндегі шоқтығы биік сүбелісі, сапасы жоғары, мазмұны кең еңбек деп санаймын. Бүгінгі таңда кітаптың орысша шыққаны өте орынды. Өйткені, орыс тілді оқырмандар, жазушылар қазақ тілінде қандай дүниелер шығып жатқанын біле қоймайды. Сондықтан кейбір зерттеу, аналикалық мақалаларда әртүрлі пікірлер айтылып қалып жатады. Бүгінде дүниежүзінде әр ұлт шетелдегі өз өкілдеріне, диаспорасына ерекше назар аударуда. Диаспора зерттеу әлемдік өркениетті зерттеумен қатар жүріп жатқан үдеріс. Ал бұл еңбектің құндылығы – Елбасының жиырма жылдан бері көші-қон мәселесінде жүргізген саясатының жемісі, нәтижесі екендігін көрсетеді. Бұл не үшін керек? Бұл – Қазақстанның болашағы, қазақ қоғамының дамуы, біздің Мәңгілік Ел болуымыз үшін қажет» десе, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі Уәлихан Қалижан бұл еңбектің құндылығы, қасиеті – Қазақстандағы көші-қон саясатының бүкіл мазмұндалған сипатын көрсететін, оралмандар тағдыры қазақтың тағдырынан бөлек еместігін, түрлі жағдайларға байланысты қазақтың жері Қытай мен Ресейге өтіп, сол ата қоныстағы қазақтар шетел қазақтары болып қалғанын, сондықтан олардың бәрі қиыншылықтан қашып кетті деген орынсыз айыптауларға жол бермеу керектігін, ал мына кітапты оқыған адам сол сауалдарға жауап алатынын екпін түсіре жеткізді.
Сондай-ақ, жиында Қазақстан Президентінің мұрағаты директорының ғылым жөніндегі орынбасары, тарих ғылымдарының докторы, профессор Қайрат Әлімғазинов, Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты бөлім меңгерушісі, тарих ғылымдарының докторы Айжамал Құдайбергенова, Қазақстан-Британ университетінің профессоры, техника ғылымдарының докторы Даулет Шейх-Әли, 1992 жылы Моңғолиядан келген оралман, тарихи Отанында үлкен жетістіктерге қол жеткізген, мемлекеттік қызмет жолын Көші-қон комитетінің Алматы облысы бойынша департаменті директорының орынбасары лауазымды қызметін атқарып, бүгінде көші-қон саласының қызметкері, көші-қон жөніндегі 3 кітаптың авторы Кұрметбек Сансызбайұлы аталмыш құнды еңбек жайлы ойларын ортаға салды.
Болашақта бұл еңбек қазақ, ағылшын тілдеріне аударылып, Қытай, Моңғолия, Түркия, Еуропа елдеріндегі қазақтар үшін қайта басып шығару жоспарланған.
Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан».