Оралдық ақын Айтқали Нәріковтің өлеңдерімен мектепте оқып жүрген кезімнен таныс болатынмын. Кейініректе облыстық газеттің редакциясында бірге қызмет істедік. Оның көп оқып-тоқығаны, әлі де білімін жетілдіре түсу үстінде екені байқалып тұратын. Ақын ағаны қызметтес журналистер “аяғымен жүретін анықтамалық” деп әзілдейтін. Қандай тақырып қозғалса да, еркін көсіліп, желмаядай жүйтки жөнелетін еді ол. Әсіресе, әрідегі-берідегі ақындардың туындыларын жатқа оқып, “жіліктеп, мүшелеп, бұтарлап” талдап беретін. “Ақындар терең болады екен-ау” деп ой түйіп қалған болатынмын сол тұста. Әлі де сол пікірдемін.
Соңынан естіп-білгенімдей Айтқали ақын еңбек жолын кітапханашылықтан бастаған екен. Бұл туралы ол қазіргі жастар ертегі тәріздідей, күмәнмен қарайтын тұрғыда әңгімелейді. Ұжымшардың ферма орталығында жиырма шақты отбасы тұрған екен. Жастар жағы өте аз. Малшылардың негізгі бөлігі бір-екі үйлі қыстауларды мекен етеді. Кітапханаға күніне бір-екі адам бас сұқса сұғады, сұқпаса, том-том кітаптармен жас жігіт оңаша қалып, армансыз “сырласады”. Күні бойы кітап оқиды. Ара-арасында торы атына мініп, қоржынының екі басын кітап пен газет-жорналдарға сықай толтырып алып, ферма орталығынан тай шаптырым жерлердегі малшы қыстауларын бетке алады екен. Кері оралғанша түн болады. Кітап оқу қиындай түседі. Электр жарығы атымен жоқ ол кезде. Керосин шам біршама уақыттан соң “бұзыла” бастайды. Үй ішіндегі оттегі азайғанда, шамның тұрбасы күйеленіп, иісі көзден жас парлатып, басты ауыртады. Жас жігіт бір амалын тапса керек. Түнде қой күзететін шал-кемпірлермен “достасып” олардың орнына, күзетке сұранып, таңға дейін фонардың жарығымен кітап оқиды. Осылардың зардабынан кейінірек көзі зақымданған еді оның.
Бозбала институтқа түскенге дейін қазақ қаламгерлерінің негізгі шығармаларын толықтай оқып, әрқайсы туралы толымды пікір айтатын жағдайда жетіпті. Оқыған кітаптардың әсері болмай тұра ма? Өз-өзінен қиялға беріліп, кітап кейіпкерлерін көз алдына елестетіп, солармен бірге жүргендей күй кешіп, алған әсерлерін қағазға түртпектеп жаза бастаса керек. Тырнақалды өлеңдері аудандық газеттің беттерінде көрініс табады. Жиырма жасында облыстық газетте топтамасы жарияланып, ауылы ақын ретінде мойындаған сыңайлы. Тіпті, әскер қатарында ормандай орыстың ортасында жүріп те, жыр жазып, елдегі баспасөз органдарына жолдап тұрыпты.
Ақын Айтқали Нәріковтің 2009 жылы шыққан “Жылдар жаңғырығы” атты бір томдығын қолыма ұстап отырмын. Кітаптың алғы сөзін көрнекті ақын Қадыр Мырза-Әлі жазыпты.
Жинақтағы жырлар төрт бөлімге топтастырылған. Олар “Көңіл күнделіктері”, “Өмір өткелдері”, “Дүбірлі дала”, “Қауырсын қалам” деп аталады. Мұқият құрастырылған кітаптың әрбір бөлімі ақын шығармашылығының кезеңдік келбетінен хабардар еткендей. Ой эволюциясын байқауға болады. “Қауырсын қалам” бөліміндегі өлеңдер, сөз жоқ, ақынның балауса кезінде жазылған. Егіз шумақ, сегіз тармақтан тұратын “Жасампаз” өлеңіне тоқталайық: “Бір-бірінен ұзай қалса үш қадам, сағыныш кеп жүректерін қыстаған. Жалғыз қалып жабығудың жөні жоқ, Ынтымақпен күші Адам. Жат қой оған қиын істен қашақтау, Қала егер селді бөгер, қашап тау... Байқап тұрсақ, Жер, Аспаннан басқасын, Адам өзі жасапты-ау!”
Көрдіңіз бе, бұдан қырық-елу жыл бұрын жас талапкер адам рухының биіктігін, еңбегінің жасампаздығын өз ой деңгейі жеткен тұрғыда пайымдап, өзеңіне өзек еткен. Өлеңнің динамикасы мен “архитектурасы” көңіл аударарлықтай. Тармақтар бір-біріне “сәуле түсіріп”, ойды дамытып тұр. Және де тармақтар он бір және сегіз буындардан құралып, оқырманды жалықтырмай, жетелеп отырады.
Жылдар өткен сайын ақын өлеңдерінің тақырыбы кеңейіп, айтар ойы өрістеніп, адамзатты мазасыздандырып, терең толғандыратын жайларға қарай ойысады. Бұл заңды құбылыс болса керек.
Айтқали ақынның “Өзгеру керек” атты өлеңінің екі шумағын мысалға келтірейік: “... ынжық қып кеткен алғырды, Зулады жылдар сан қырлы... Келеңсіз сол бір кезеңдер, Біздерде ізін қалдырды. Елесті нағыз бақ көріп, Барлығын бойға шақ дедік. Өтірік өрге басты ғой, Тастайтын кезде қақ бөліп”. Замана шындығы ғой бұл. Ақын “анадан болды, мынадан болды” демей, ойын шымыр шумақтармен шегелей жеткізіп тұр. Бұл – шеберлік.
Айтқали – лирик ақын. Жырларында сезімді бірінші кезекке қояды. Өлең жолдары алдымен сезімді шарпуы керек. Сонда ғана санаға сәуле түсіріп, жүрегіңді “жаулап”, көңіліңді баурап алады. Аз сөзді ақынның қысқа өлеңдері ауыр салмақты көтеріп тұрады. Ұлылардың бірі “мыңдаған сөздерді ойлап таба тұра, солардың ішінен біреуін екшеп қолдану қаншалықты қиын” деген екен. Сол айтқандай, Айтқали ағамыз керекті сөзді дәл тауып, діттеген ойына орайластырып пайдаланады. “Қалса да дала қараң, қала қараң, Адалы, арамына қарамаған. “Жау шапса әкең ауылын, бірге шап” деп, Мақсаты тойымсыздық “алам”, “алам”. Келісесіз, мойындайсыз, бұл айтылғандарды.
Жеті белесті артқа тастап отырған арқалы ақынның он екі кітабы шығыпты. Әдеби ортадан қашық тұратын қаламгерге мұны аз деуге де болмайды, көп деуге де болмайды. Мәселе санда емес, сапада ғой! Осы тұрғыдан алып қарағанда, Айтекеңнің “Көк майса”, “Самал”, “Сағыныш”, “Жылдар жаңғырығы”, “Қырық жыр-қырық жыл”, тағы басқа кітаптарын кезінде әдебиетшілер қауымы мен қарапайым оқырмандар өте жылы қабылдағанын айта кету орынды сияқты.
Өткен 2009 жылдың 9 мамырында “Егемен Қазақстанда” ақын Айтқали Нәріковтің “Мен – майдангер ұлымын” деген жалпы тақырыппен топтама өлеңдері жарияланған болатын. Оралдағы тілші қосынына ақынның осы топтамасы төңірегінде ізгі тілек, жылы лебіздер білдірген қоңыраулар шалынды. Газет редакциясына алғыс айтқандар да болды. Бұл – сәтті жарияланымдарды оқырманның ескерусіз қалдырмайтынын көрсетсе керек. Ақынның өлеңдері республикалық басқа да басылымдарда жиі жарияланып келеді. Арманда кеткен алыптардан бастап, қазақ қалам қайраткерлерінің қай-қайсы да ауылдан, қаймағы бұзылмаған тілдік ортадан шыққаны белгілі. Демек, әдебиет кадрлары ұстаханасы – ауыл.
Ауылдан алыстамаған ақын оқырмандарымен жиі жүздесіп, сыбағаға қолдары жетпей жүрген жергілікті қаламгерлер тауындыларының баспасөз беттерінде жарияланып, кітап жүзін көрулеріне мұрындық болып жүр.
“Сол баяғы қағазбенен, қаламмен. Сырласамын, арасында алам дем... Қаладағы тіршілігің қалай деп, Сынай қарап жатыр, әне, далам кең!” деп ақын өзі жырлағандай, ол үнемі еңбек үстінде, ойы оралымды, сезімі сергек қалпында.
Темір ҚҰСАЙЫН, Орал.
Суретте: ақын Айтқали НӘРІКОВ.