Датқа

Тарих толқынында Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары болатын. Бірде біздің үйде хатым-құран оқы­лып, ата-баба әруақтарына арнап құ­дайы тамақ берілді. Жиналғандардың ең жасы менің әкем мен ағасы Ілес еді. Сексен төрт жастағы Нұрмат, сексеннің сеңгірінен асқан Еркебай, Тайырбай, Рахымбай, Әбен қа­риялар бар. Қожақан қарияның орны ерек­ше – бұл кісі құран-хафиз. Ел арасында азан шақырып қой­ған атына бірде “ишан”, бірде “қари” деген сөз­дерді қосып айтатын. Отырғандар сыртын түрлі-түсті маталармен қаптаған көне құран кітаптарын алдарына жа­йып қойып оқыса, ол кісі өзіне кезек жет­­кенде сол тұстан іліп алып ке­тіп, қа­сиетті кітаптың кез-келген жерінен көзін жұмып отырып, еш жаңылмай жатқа айта­тын. Көзін ашса бейнебір шатасып кете­тіндей мүлгиді, бір қалыпты сабырлы мақам­мен, әдемі әуезбен оқыған кәләм-шәріптің сырлы сүре аяттарын, жұрт ұйып тыңдайтын. Ол кісі оның үстіне исі қазаққа әйгілі Майлы­қожа ақынның жиені болатын. Нағашысының өлеңдерін, айтыстарын жатқа айтады. Өзі де ақындығы бар, сөздің қадірін біледі. Жай әңгімесінің өзін көркем сөздермен әдемі көм­керіп, шебер бастайтын. Ол кісінің орны – жас шамасының үлкендігіне әрі ақыл-парасаттылы­ғы­на қарай әрқашан төрдің қақ ортасы бола­тын. Сол жолы ақсақал әңгімесін былайша бастады: “Боза ішіп, таңертеңнен судай тастың, Суға әкеп сүңгіткенде көзіңді аштың. Байғұс-ау, жылан емес, кесіртке емес, Құйрығын айдаһардың қайдан бастың?! – Осындағы “айдаһар” деп отырғаны кім, білесіңдер ме?” – деді жағалай көз тастап. Ешкім тіс жара қоймады. – Білмесеңдер, біліп алыңдар, естеріңде жүрсін. Мына осы Мәулен, Молла Жаппар­құл, Сман, Стамқұл болыстардың туған наға­шы атасы, атақты биі – Молда Қошық датқа. Бұл оқиға былай болған. Сарыағаштағы Жылысуда тұратын біреу Демарық деген жер­ден бозаға тойып алып, жұмыстан келе жатқан Молда Қошық датқаға тіл тигізіпті. Берісі бүкіл Түркістан өлкесі, әрісі сонау Сыр өңіріне аты белгілі, абыройы асып тұрған датқа үндемей өтіп кетіп, ауылынан төрт-бес жігіт жіберіп, әлгінің қол-аяғын байлап, Демарық­тың суына сүңгітіп-сүңгітіп есін жиған соң, судың ортасындағы шығырықтың ұстынына байлатып тастапты. Ара түспек болған туыстары өздері бата алмай, араға Майлықожа ақынды салыпты. Ол датқаға барып кешірім сұрап, айыпкерді осы бір ауыз өлеңімен босатып алған екен. Осы басқосудағы Қожақан қарияның мысалға келтірген бір ауыз өлеңіндегі “жылан емес, кесіртке емес, айдаһар” кім болғанын, қан­­дай еңбек сіңіргенін, неге “айдаһар” деп аталғанын ұғынуға тырысып, іздестіре түстік. Содан алдымен әдебиет зерттеуші, ғалым Әсіл­хан Оспанұлы жинап бастырған Майлықожа ақынның 1972 жылы “Жазушы” баспасынан шыққан “Нақыл” атты өлеңдер жинағынан әлгі оқиғаға байланысты өлең шумағын таптық. Кейіннен Молда Қошық датқаның өзі туралы аса құнды мәліметтерді ташкенттік қаламгер-зерт­теуші, ақын Мекембай Омаровтың еңбек­терінен, басқа да жазба деректерден кез­дестірдік. Қоқан билігі тұсындағы қазақ халқының өмірін баян еткен қаламгер Момбек Әбд­әкім­ұлының “Естемес би” атты ро­манын­дағы Молда Қошық датқаның жанқиярлық ерлігін, асқан көрегендігін, қайсар қайрат­керлігін, аса талантты әскер­басы­лығын, жан-жақты дарын­дылығын “Егемен Қазақ­стан” газетінің 2009 жылғы 9 қаңтарында жариялаған “Естемес би” атты мақаласында академик Серік Қирабаев ерекше атағанына зер салдық. Мұның бәрі Молда Қошық датқаның беймәлім тұлғасын тани түсудегі алғашқы ізденістер еді. Бұл есім әр жерде аталып жүр­генімен, осы күнге дейін жалпақ жұртқа, қалың қауымға әлі жете белгілі бола қой­маған болатын. Жоғарыда аталған романнан датқа туралы, қазақ халқының Қоқан хандығы билігі тұсындағы өмірінен орын алған біраз деректерге, Ферғана, Қоқан мұра­ғат­тарынан алынған мұраларға қанық­тық. Мұрағат сөрелерінде шаң басып көмі­ліп жатқан, осы күнге дейін көмескі болып келген басқа да бізге таныс ғазиз есімдердің тағдыр-талайы, өмір өткелдері туралы мәліметтерді білдік. Рас, жоғарыда айтылған мақалада әйгілі әдебиетші ғалым, академик ағамыз айт­қандай: “Қоқан хандығының билігі – оң­түс­т­ік қазақ­тарының отаршылдықта көрген қиянатының ең бір сорақы беттері. Адамды кісілік қасиеттерінен айыратын, азаматтың жазықсыз қанын төгетін, әйелдерге деген зорлықтың неше түрлі айуандық түрлерін қолданған, қолындағысын тартып алып, жалпы жұртты зар еңіреткен жендет тәртіп орнатқан бұл хандықтың сыры тарихтан белгілі”. Шығармада автор Естемес бидің бейне­сін роман өзегі етіп ала отырып, сол тәртіптің кес­кін-кейпін, оған қызмет еткен билік иелері­нің ешбір моральға сыймайтын жантүршігерлік жауыздықтарын, сол билікке қарсы тұрған ел бастаған көсемдер мен қол бастаған батырларды, дау бастаған би-ше­шендерді әсерлі суреттеген. Романның со­ңы­на дейін бас кейіпкермен қатар аталып оты­ратын сом тұлға – Молда Қошық дат­қаның көркем бейнесі де тартымды шыққан. Молда Қошықтың азан шақырып қойған аты – Қожық. Әкесінің аты – Байтоқ болған. Ол жас кезінде діни білімді Таш­кенттегі “Көкалташ” медресесінен алады. Одан кейін Бұқарадағы жетіжылдық “Мір-Араб” медресесін тәмамдайды. Бала кезінен асқан зейінді, алғыр, сөзі мірдің оғындай өткір әрі шешен болып жетіледі. Ол жөнінде ел арасында, халық аузында ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, айтылып келе жатқан терең мағыналы үлгі етер өнегелі оқиғалар көп. Соның бірі – оның қалайша “Қошық” атанып кетуі жайлы ел аузындағы әңгіме. Мұның тарихы былайша сабақталады. Медресені бітіргенде әр шәкірт емтихан тапсырып, алған білімдерін дәлелдеу үшін Құран-кәрім сүрелерін жатқа айтып, қаты­сып отырған тыңдарман жұрттың, қазылар алқасының назарына ұсынады. Кезек келгенде Қожық қасиетті “Ясин” сүресін өте бір әуезді үнмен, ерекше мақаммен созып, асықпай дауыстап оқи бастайды. Медресе ішін баураған әсем әуен, сыр­шыл сезімге толы сүре аяттары тыңдаушы­лардың, шәкірттердің, ұстаздардың, ата-аналардың тұла бойын шымырлатып, ерек­ше күйге бөлейді. Олар Құран-кәрім­нің осыншама таңғажайып әуенге, жан тебірен­тер әсем сазға айналғанына тәнті болады. Қасиетті де қастерлі сүре мақамы тыңдау­шыларының бірін терең ойға батырса, енді біреуінің жан жүрегін тербеп, ерекше ләззат­қа бөлейді, келесісінің көзіне еріксіз жас ұялатады. Хазіреттің өзі де жас талап шәкірт Қожық баланың сыршыл да әуезді үніне бойы балқып кеткендей кейіпте отырады. Шамасы, нәсілі өзбек болуы керек, ұстаз шәкіртінің “Қожық” деген есімін “Қошық” деп өзгертіп айтыпты. Міне, сол күннен бастап Қожық бала “Молда Қошық” аталып кетеді. Ұстаздың риза болғаны сонша, “батаны сен жаса” – депті. Ол осы сәт: “Я Алла! Тилауатүл құран, салауатүл иман” , – деп алақан жайып: Оқыған дұға қабыл боп, Алламызға жеткейсің. Дұғамнан келген бар сауап, Мұхаммедке нұр сепкейсің. Алланы бір деп таныған, Тәңірге дара табынған, Барша мұсылманға дарысын. Алақан жайған қауымға, Нұры жаусын иемнің. Молда Қошық атанып, Еріп кетті сүйегім. Осы ат маған бақ болсын, Қарсы шапқандар жоқ болсын. Мұсылман даңқы дүрілдеп, Естіген халқым шат болсын. Уа, тәңірім жаратқан, Ба­тамды осы қабыл ет, Хазі­ретім әркез жас­тарға, Ілім шырағын жа­ғып өт. Екі дүниемізді абат ет, Жүре­гімізді жа­лын ет. Аллаға басты иейік, Халықты әр­кез сүйейік. Қызмет етейік ел үшін, Жолы­мызды жарық ет. Әумин, Аллаһу әкбар!” Шәкірт баланың берген осы батасының өзінен болашақ қайсар қайраткердің, саңлақ сардардың, беделді бидің, шашасына шаң жұқтырмайтын дүлділ шешеннің қарым-қабілетін, талант-тағылымын, биік ақыл-парасатын танимыз. Оның сөз қадірін өз қадіріндей бағалап, суырыпсалма ақындық өнерге де мән бергенін байқаймыз. Мұны Мол­да Қошықтың бұрынғы Түркістан уә­лая­тындағы игі ниетті жақсы-жайсаңдармен, туған елінің тұтқасын ұстаған тарихи тұл­ғалармен ара қатынасы жақсы, сыйластығы жоғары, абырой-беделі биік болғанынан да көреміз. Айталық, Майлықожа ақын әйгілі датқа өмірден озғаннан кейін шығарған “Қараның өтті хандары” атты өлеңінде: Молда Қошық датқа еді, Шанышқылдың бастығы. Қырық сан барақ Тәшкеннің, Жау болып келмей шамасы. Атын айтса қазақтың Айбынушы еді қаласы, Молда Қошық өтіпті, Бұл дүниеден кетіпті, Абақтыда деп есіттім, Бар қайратты баласы, – деп оны қарадан шыққан хан ретінде аса жоғары бағалайды. Тегінде, “датқа” сөзі парсы тіліндегі тілек, әділдік иесі деген ұғымнан шыққан. Бұл Бұқара, Қоқан хандықтары кезеңінде хандық тарапынан биік лауазым, жоғары атақ ретінде берілген. Ол хандық билік тұсында төртінші дәрежелі лауа­зым еді. Билерден, аға сұлтан­дардан жоғары тек хан әміріне бағынышты басшы қызмет адамы болып есептелді. Кей кезеңдерде “датқа” лауа­зымы ру басыларына, әдет-ғұрып, салт-дәстүр­лерді, ислам шариғатын жақсы білетін би-ше­шен­дерге, ел арасындағы абыройлы басшы адам­дарға да берілетін болған. Онда олар елдің ішінен хан атына келіп түскен өтініш-тілектерді, арыз-шағымдарды қабыл­дап, оған ханның берген жауабын жұртшы­лыққа жеткізіп отырған. Бұқара хандығы тұсында датқа сөзі әскер­басы, хакім мағы­насында қолданылған екен. Бұл лауазым ел арасындағы қайраткер адам­дарға Бұқара шейхулисламының пәтуасымен беріліп отырған. Қазақ қауымы арасынан датқа лауазы­мына ие болған: Байзақ, Шойбек, Момын­бек, Қасымбек, Әкімқұл төре, Құдайберген, Батырбек, Қожабек, Шоқай, Сапақ, Қоныс, Мұсабек, Тұрлыбек, Бекмұрат, т.б қандас­тарымыздың есімдері тарихтан белгілі. Кейбір мұрағат деректеріне, жоғарыда аталған роман мәліметтеріне қарағанда, Молда Қошық 18 жасында – ХІХ ғасыр­дың 1814 жылы – Қоқан хандығы тарапы­нан Түркістан өлкесіне датқа қызметіне бекітіледі. Бұл ханның жай ғана өкілі емес, биік мансап иесі болатын. Датқаның ұлан-байтақ елі, қолында жеке мөрі билігі болды. Романда Молда Қошық “Ақ сәлделі, оқалы шапанды, ұзын бойлы, басқалардан оқшау көрінеді... Түсінігі мол, кең жүректі кісі... жұрт тыныш, ел аман, бейбіт заман болса екен деп түн ұйқысын бөліп жүрген адам...” деп сурет­теледі. Ол ұзақ уақыт осы қыз­метінде болып, елін, жерін жат жұрттық­тардың езгісінен құтқару, қарамағындағы халықтың азаматтық құқын, намысын, ар-ожданын қорғау жолында жан аямай еңбек сіңірді. Соның бірін ол Петербург са­парын­да жүзеге асырды. Ол былай болған. 1864 жылы “Жаңа низамнан” кейін Ресей империясы өзінің төңірегіндегі шағын елдерді, олардың кең-байтақ жерлерін қарамағына алып, халқын өзіне тәуелді етуді көздейді. Осы бағытта елді басқарудың жаңа жүйесін енгізу үшін әртүрлі саяси-әлеу­меттік реформалар жүр­гізе бастайды. Қазақ жерін, Орталық Азияны қол астына қарату бағытында түрлі айла-әре­кеттерге барып, әскери жорықтар жасау ар­қылы империя­лық мақсатын орындап отырады. Соған орай, қазақ жері де төрт генерал-губер­натор­лыққа бөлініп, оларды орыс патшасы­ның әскери генералдары басқаратын болды. Түркі­стан әскери округінің генерал-губер­натор­лығы 1867 жылы қоңыр күзде құрыл­ды. Аумағы Жетісу мен Сырдария аралы­ғын­дағы ұлан-ғайыр аймақты алып жатты. Сырдария аймағы, Түркістан, Шымкент, Қожакент, Перовск, Әулиеата, Қазалы, Ташкент, тағы басқа уәләяттарды қамтиды. ІІ Александр патша Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы етіп өзінің жақын досы генерал-лейтенант К.П. фон Кауфманды тағайындайды. Бұл кезде бүкіл Қоқан, Хиуа, Бұқара хандықтары, Түркістан аймағы тол­қып тұрған шақ болатын. Оның үстіне Қо­қан хандығының әртүрлі алым-салым­дары, ұшыр-зекеттері, сан алуан саяси-әлеуметтік қысымы қазақ жұртын әбден жүйкелеткен болатын. Бұл, әсіресе, Құдияр хан билік құрған тұста (1844-1858, 1862-1863 және 1865-1875 жылдары) одан әрі өрши түсті. Сонау Памир тауларынан бастап, Іле өзені­нің кең алқабына дейінгі ұшан-теңіз аймақ­ты, орасан зор аумақты мекен еткен қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік халықтарының тұр­мыс-тіршілігіне қатты әсер етіп, күйзеліске ұшыратты. Құдияр хан алым-салықтардың түрін де көбейтті. Түндік, зекет, үйлену, тү­тін, әскери салық сынды түрлерін ойлап тауып, оны халықтан зорлап жинай бас­тайды. Екінші жағынан, жергілікті елді Ресей империясының отаршылдары да қыс­паққа алады. Олар қазақ даласындағы тұр­ғылықты халықтың қоныстанған жерлеріне қорғандар, бекіністер салып, оларды шұрай­лы жерлерден ығыстырып отырды. Жыр алыбы Жамбыл Жабаев “Сұраншы батыр” дастанында: Елдің басын доп қылып, Айналдырды ойынға. Сап түзесіп солдаты, Сартылдатып арбасы, Серейіскен зеңбірек, Бетке ұстаған айбаты, Патша кірді қойынға. Тезек төре жол беріп, Қарғы тақты мойынға. Қоқанды құртқан Құдияр, Оратөбе тәжігін Көкпар етіп тойында. Патшаға қарсы тұратын, Қуаты жоқ бойында, Қырғызды қанға батырған, Әркімге бір сатылған, Орман хан бар қолында: Қазақты барып талайық, Патшадан бұрын алайық, Деген мақсат ойында, – деп екі жақты ез­гіде қалған елдің ауыр халін дәл бейне­лейді. Ал осы кезде солтүстіктегі көрші де қарап қалмады. Қазақ жерінің әр тұсынан бұтарлап, шабуылдап, бірте-бірте басып ала бастады. Мұны да ұлы ақын аталған дастанында: Оралдан өрлеп Алтайға, Алуға патша ынтықты. Садақ тартқан қазаққа, Түтіндетті мылтықты. Ертісті өтіп оралтып, Жетісуға қол сұқты... Бірнеше күн өткенде, Колпаков пен Черняев, Жетісуға жеткенде, Құдияр хан қағынды, Тағы қанды сағынды, “Алатын орыс, қазақсың, Аламын деді бәріңді!” – деп сол кездің қиян-кескі жағдайынан хабардар етеді. Қоқан хандығының билігі тұсында көршілес қырғыз, өзбек, тәжік халық­тары­ның басынан да тап осындай ауыр жағдай өтіп жатты. Мұны Қырғызстанның халық ақыны Сооранбай Жусуевтің Тоқтағұл атын­дағы мемлекеттік сыйлық алған “Құр­ман­жан датқа” атты жыр-романынан байқай­мыз. Онда “Алай ханшасы” атанған Құрманжан датқа: Алдияр хан, елді естіңіз жабыққан, Қурайға да салық салып жатырсыз, Қурап бітті бүт-бұқара салықтан. Барлығынан күшті қару ел болар, Ел толқыса тау қопарар сел болар, Тасты дағы, тақты дағы ағызған, – дейді Қоқан ханы Құдиярдың қабылдауында болғанда. Жыр-роман орыс отаршылдарының әскери қимыл-әрекеттерін, жаулап алу жорықтарын да қамтыған: Қора құрғап, күн жылынып, жаз келді, Қоқан жаққа жақсы хабар аз келді. Көкті билеп ақ падиша көшіріп, Жер жайлатып, көп жіберіп әскерді. Өзбек пенен қазақтарды сорлатып, Өз билігін, өз тәртібін орнатып, Басып алды Шымкент пенен Тәшкенді. Зеңбірекпен адамдарды дүрліккен, Көбі қашып, көбі сұлап сүрліккен. Атыспенен неше күндер басталып, Неше жолы атыспенен күн біткен, – деп Бұ­қара әмірлігі, Қоқан хандығы, Ресей пат­шалығы тарапынан көрген зәбір-жапаны, тар жол, тайғақ кешудегі ел өмірін, Орталық Азия және Қазақ еліне келген ортақ нәу­бетті көрсетеді. Бұл кезеңде Ташкент төңірегінде жер­гілікті халықтың наразылығы әр жерден біліне бастайды. Сол тұстағы мұндай ашық көтерілістің бірін үлкен шаһар – Ташкенде Молда Қошық ұйымдастырады. Ол Ташкент бегі Қанағатшах пен Құдиярдан кейін болған Қоқан ханы Мәлләбектің жауыздық іс-әрекеттеріне, қара­пайым халыққа жасаған зорлық-зомбылық­тарына қарсы екі мыңдай қала тұрғыны мен жеті жүздей қаруланған сарбаздарын көтеріп, ашық шайқасқа шық­ты. Нәтижесінде, қаланың он екі (Бес­ағаш, Қаймас, Жолбарыс, Қоқан, Қаш­қар, Ләб­зак, Қарасарай, Сағдат, Шағатай, Көкше, Самарқан, Қамалар) қақпасын қоршауға алып, Қанағатшахты он күн тұтқында ұстайды. Сөйтіп, оған құран ұстатып, жа­зық­сызды жазаламауға, кінәсіздерді айып­тамауға Алла атымен ант еткізіп, елдің тала­бын орындатады. Бұл жайында жоғарыда аталған “Естемес би” романының “Тәшкен­де Молда Қо­шық көтеріліс бастады” деген бесінші тарауында егжей-тегжейлі баян­далған. Мұнда Молда Қошықтың Бұқарада жеті жылдық “Мір-Араб” медресесін бітір­гені, оның дін іліміне өте жетік адам болғаны, орыс тілін ер­кін меңгергені, екі жыл Құдияр ханның тұ­сында Ресейде елші болғаны, Ташкент көтері­лісінен кейін хан әскерінің бас қолбасшысы, қала даруғасы қызметін атқарғаны айтылады. Ташкент атырабындағы халықтың мұн­дай көтерілістерінің, наразылық-толқу­ларының жиі-жиі шығуы Ресей патшасын да алаңдата бастайды. Мұны орыстың им­ператоры өзінің Түркістан өлкесіндегі сенім­ді өкілдерінен, олардың мәлімдеме жазба­ларынан біліп отырады. Мәселен, Шоқан Уәлиханов “Ресей­дің Хиуамен қарым-қаты­насы” атты жазба­сында: “Хиуа (хандығы) ашық жауласудан қауіптенетін секілді. Ол қоқандықтардың бізге қарсы күресуге шақырған барлық ұсыныс­тарына жалтара жауап беріпті. Бізге өздерінің келіспеуші­ліктерін ашық білдіртпей, Хиуа бұрынғыдан да құпия түрде нұқсан келтіруге тырысып, біздің даламызға жансыздар мен зекет жинаушыларын жіберуді жалғастырып келеді. Сол арқылы орыстарға қарсы жеңіл ойлы қазақтардың ашық жаулық өшпенді­ліктерін қоздыруда. Кенесарының, Есет Көтібаровтың, Асауовтың және басқа қазақ бүлікшілерінің ашық көтерілісіне көмек көрсетуге уәде беріп, олардың бүліншілік-бұза­қылық ойларына қолдау көрсетуде. Оған қоса, олардың өкілдері 1853 және 1854 жылдары екі рет Түркияға барып, солардың қолдауына ие болған сияқты” (Ш.Уәли­ханов, Алматы, 1985, 4-том), – деп жазды. Түркістан аймағын уыстан шығармау мақсатында патшалық Ресей аса сақтықпен, білгірлікпен отарлау жоспарларын жасап, айла-тәсілдерін түрлендіріп отырған. Бұл жөнінде ІІ Александр патша көп ойланып, көп толғанып, Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы К.П.фон Кауфманмен ақыл­даса келе, аймақтың атақты адамдарын, даңқ­ты датқаларды сол кездегі Ресей аста­насы Петербургке шақыруды, сөйтіп, оларға сый-құрмет көрсетуді жөн санайды. Солар арқылы толқып тұрған елдің тыныштығын қамтамасыз етуді ойластырады. Осы ресми шақыртуға жеті адам лайықты деп табы­лады. Олар: Молда Қошық датқа, Момбек датқа, Әкімқұл төре, Құдайберген датқа, Қоныс датқа, өзбектің Марқа қазиы, қыр­ғыздың Бәйтік датқа сынды түркі ұлысының игі жақсылары мен жайсаңдары еді. Петербургке барған алғашқы күні дат­қаларға императордың өзі қонақасы беріп, құрмет көрсетеді. Одан кейінгі күндері патша мен оның айналасындағыларға дәм беру салты басталып, бірінші күні әулие­аталық Құдайберген датқа дастарқан жаяды. Астан кейін императорға сый-сияпат жаса­лады. Ақ патшаға қонағасы беру, сый-құр­мет көрсету рәсімі жеті күнге созылады. Соңғы жетінші күнді Молда Қошық датқа алады. Бұл қорытындылаушы күн еді. Оның үстіне, әйгілі датқа Ресейде елші қызметін атқарған, орыс тіліне де жетік екен. Молда Қошық өзінің беретін қонақасына патша­ның жұбайымен келуіне өтініш жасайды. Патша ағзам келісімін береді. Салтанатты дастарқан басында Молда Қошық ақ патшаға қарата арнау сөз сөйлеп, елдің жайын баян етеді. Патша кеңсесінің қызметкерлері Молда Қошыққа зерлі шапан жабады. Петербургке барған бұл сапар туралы Май­лықожа “Датқалардың Петірбор бар­ғаны” атты толғау-өлең жазып, ерекше мән беріп: Датқасы шанышқылының Молда Қошық, Қайтпаған ерегісте тәні шошып. Жақсысын әр шаһардың аты шыққан, Үкіммен жолдас қылды оған қосып, – деп даңқты датқаның батырлығын еске алады. Патшаға айтқан ел жайлы ұсыныс-тілектер ақын шығармасында төмендегіше көрініс табады: Ақ патша “тілегіңді берем” деді, “Антына мұсылманның сенем” деді. “Достасып қарым-қатыс жасап тұрсақ, Әлімше жәрдемдесіп көрем” деді. Мал-басың, әдет-ғұрпың өздеріңде, Көрсетсем мен бір зиян, өлем, деді Соны айтып орнынан ұшып тұрып, Қошықтың қолын қысып сәлем берді, – деп патшаның көрсеткен құрметін тілге тиек етеді. Майлықожа ақынның өмірі мен шығар­ма­шылығын мұқият зерттеген әдебиетші-ғалым, филология ғылымдарының кан­дидаты Әсілхан Оспанұлы да өз еңбегінде: “Орта Азия ел-жұртының сөзін ұстай барған бұл адамдардың патша сарайындағы қабыл­дауда елдің елдігін көрсететін халықтық салт-дәстүрлердің, шаруашылық қалыптың, ұстанған дінінің қысым көрмеуі турасын­дағы тілек-талаптарын қысылмай-қымты­рыл­май айта білген Молда Қошық халық қамын ойлаған жұрт жоқшысы санатында көріне алғаны ақынды айрықша сүйсін­діргені аңғарылады”, – деген тұжырымды пікір айтады. Бұл рас сөз. Орынды ой. Датқалардың осы сапарынан соң, орыс әскерилері “Ташкент арыстаны” атап кеткен қанқұйлы генерал М.Г.Черняевті ақ патша қайта шақырып алып, орнына өзінің жиені, орыс әскерінің бас штабы жанындағы әскери-ғылыми комитет мүшесі, генерал-лейтенант Д.И.Романовскийді жібереді. Ал М.Г.Черняев патшаға қарсы оппозициялық қозғалыстарға қосылып, кейіннен Белорус­сияда белгісіз жағдайда қайтыс болады. Басқасы басқа, әсіресе, Түркістан айна­ла­сындағы құтты мекендер мен оның жанын­дағы Иқан жерінің отарлануы, отаршылдармен болған қанды шайқастар “мың өліп, мың тірілген” халқымыздың қаһар­мандық тарихына өшпестей әріптер­мен жазылып, ұмытылмастай орын алған деуге болады. Бұл жайт қазіргі ин­тер­нет жүйесіне де енгізілген. Онда Иқандағы кескілескен қырғын соғыстан бастап, 1864 жы­лы шілдеде М.Г.Черняев әскерлерінің Шым­кентке, Ташкентке жорығы басқын­шылардың Ташкенттегі Қаймас (Қатаған), Қамалар қақ­палары жанынан қамалдар, мұнаралар, бекініс­тер салғаны, сол көрсет­кен ерліктері үшін генерал Черняев “Таш­кентті алғаны үшін” деген жазуы бар гауһар қылышпен, ал, отар­шылдар жансыздарының басшысы В.Р.Серов полковник шеніне жоғарылатылғаны айтылады. Осы отаршыл­дардың жорықтарынан кейін Оңтүстік өңір­лердегі, Жетісу жеріндегі елді мекендердің, қазақ ауылдарының атаулары өзгеріп, Черняевка, Фронтовое, Михайловка, Ильи­нов­­ка, Самсоновка, Кременевка, Алек­сандров­ка, тағы басқа атаулармен аталып, қазір ол атаулар өзгертілу үстінде. Сөйтіп, отаршыл ұлықтар мен жер аударылған мұжықтар ата-тектерінің аттарын әрбір елді мекендерге қойып есте қалдырып жатты. Бұл атауларды иемденген жерлердің қай-қайсысы да жай сортаң, құнар­сыз мекендер емес, керісінше, сулы, нулы, орман-тоғайлы, табиғаты көркем, шұрайлы жерлер, тамаша ата-қоныстар еді. “Шалқып жатқан елім-ай..” атты өлеңінде мұны Майлықожа ақын: Тоқпағым мен Піспегім, Өңімдей болды түстегім, Орыс шықты тауыңа, Қиын болды түспегің. Әулие ата, Талас-ай, Үстінде жатқан алаш-ай, Орыста қалды қор болып, Мұсылманның баласы-ай. Сулы мен Билі көлім-ай, Жуалы, Шақпақ белім-ай, Орыста қалды-ау қор болып, Шалқып жатқан елім-ай! – деп аһ ұрмайтын ба еді. Бұл деректер – көне тарих көзі. Елдің, жердің өткенін, тарихын білемін деген зерделі жандарға таптырмас мол мұра, баға жетпес асыл қазына. Тарихи мәліметтерге, ел арасындағы әде­биет мұраларына, интернет деректеріне сүйенсек, Қоқан билігі, патша­лық Ресей дәуірі тұсындағы халқымыздың тағдырында тілін, дінін, елін, жерін, оның тұтастығын сақтап, дербес жұрт, жеке ұлт болып қалыптасуында Молда Қошық секілді арыстардың орны орасан зор. Бұл өткені­мізді қадірлеп, тарихымызды қастерлеудің белгісі, елдігіміздің көрінісі болмақ. Халқымыздың азаттық жолындағы осы­нау азапты жылдар елдің бейбіт өмірін, жұрт­тың тыныштығын, ұлан-байтақ жерінің тұтастығын сақтап қалу үшін шыбын жанын пида еткен, үстем күш пен жоғары лауазым иелерімен сөз таластырып, өз елінің талап-тілегін тайсалмай бетке айтқан көсемдер жайлы деректер Өзбек­станның мемлекеттік мұрағатында молынан болуы керек. Олармен түбі бір, түбірі ортақ, туыстас, тағдырлас халықпыз. Бұл іске олардың қол ұшын беретініне сеніміміз кәміл. Мәселе – зерделеу зерттеушіде, елжанды ізденушіде. Қорыта айтқанда, жалынды күрескер, қайсар қайраткер, саңлақ саясаткер, дарабоз дарын иесі Молда Қошық датқа өзі өмір сүрген заманының ержүрек тұлғасы, халқы­ның шынайы жанашыры, қайраты қайтпас қамқоры ретінде тұғырынан таймай өмірден озыпты. Біздің мақсатымыз, көне тарих беттеріндегі датқа өміріне байланысты жайт­тарды айта отырып, қазақ даласындағы сол дәуірдегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-эконо­микалық, рухани-мәдени жағдайлар­дың сы­рын таныту, алты алаштың әйгілі аза­маты­ның ел тарихындағы алатын орнын бағам­дап, бүгінгі жас толқынға ғибрат ету деп білеміз. Бақтияр СМАНОВ, Алматы.