Қалың бұқараның қамы үшін қажет ілім-білімдер сан алуан. Солардың бірі, тіпті, бірегейі – жан туралы ғылым – психология десек қателеспеспіз. Оның түп-төркіні мен ілкі бастауы – әрідегі сақ, ғұндарды айтпағанда, берідегі Орхон-Енисей түркі тас жазуларынан басталады. Қазақтардың: «Қай жерің ауырса, жаның сол жеріңде», дегені көп нәрсені аңғартады. Бұл көк түріктердің мұрагері – қазақ халқының тәлім-тәрбиелік, психологиялық-педагогикалық мұрасының аса бай екенін көрсетеді.
Осы жайтты жақсы аңғарған Президентіміз Н.Ә.Назарбаев былай дейді: «Менің ойымша, қазақтардың қайталанбас этникалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей жатқан тылсым дүние».
Соңғы кезде Қазақ елінің бас ұранына айналған, тұңғыш мемлекеттік ресми идеология, яғни «Мәңгілік Ел» идеясының жариялануы, әлемдік кеңістікте, түркітілдес елдердің бірлігіне негізделген идеяның ортақ психологиялық үндестігінің бар екенін жақсы байқатады. Елбасы жариялаған «Мәңгілік Ел» идеясы – қазақ өркениетінің, сайып келгенде, оның сан ғасыр бойына қордаланған психологиялық ой-түйіндерінің алтын діңгегі.
Дала өркениетінде дүниетанымдық идеялардың тууына себепші болған жан тыныштығы мен ел бірлігін дәріптеген ойшыл ғұламалардың психологиялық мұрасы ұшан-теңіз деуге болады. Мысалы, атақты сазгер, ғұлама Қорқыттың мәңгі өмірді іздеуі Жерұйықты аңсаған Асан Қайғының армандарымен сабақтасып жатады.
Қазақ жерінде психологиялық ой-пікірлердің үдере дамуының басқа ортазиялық ағайындарға (қырғыз, өзбек, түрікмен, т.б.) қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Соның ең бастысы – ұлан-ғайыр жерді мекендеген балажан, ақкөңіл, төзімді халқымыз өз ұрпағын жақсы адам, абзал азамат етіп тәрбиелеуге ерекше мән берген. Қазақ даласындағы жау тисе қару-жарағын сайлап, ел үшін еңіреген ерлер, әділдік пен шындық, адамдықты ту еткен ақын-жыраулар, шебер қолды ісмерлер мен зергерлер, от ауызды, орақ тілді би-шешендер мен ақылман ақсақалдар, еміренген абзал аналар ғасырлар барысында сұрыптала қалыптасқан қазақи тәрбиенің жемісі екендігі хақ. Келесі ерекшелігіміздің тағы бір дерегі қазір «Мәдени мұра» аясында жарық көріп жатқан 100 томдық «Бабалар сөзі» болса керек. Қазақ халқындай фольклор мұрасына аса бай елді әлемнен табу қиын. Ал «фольклор – халық психологиясының айнасы» дейтін қағида ертеден айтылып жүр.
Тәуелсіз Қазақстан жағдайында қазір жалпыадамзаттық құндылықтарға қол жеткізіп, біртұтас мәдени жүйе қалыптастыру үшін өткен жолымызды, шыққан тегіміз бен биігімізді бағалай білуіміз қажет. Өйткені, өткенін бағалай білмейтін ел келешегін де болжай алмайды. Біздің өткен жолымыз – Еуразия даласын дүбірлеткен жасампаздыққа толы тарих.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күйімен, жан тебірентерлік сыбызғы үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық, лиро-эпос жырымен, «қысқа болса да, нұсқа» мақал-мәтелімен, шешендік сөз, айтыс, жырларымен сан ғасыр бойы өз ұрпағын «сегіз қырлы, бір сырлы», өнегелі де, өнерлі, имандылық-адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқор азамат етіп тәрбиелеп келгені – аксиомалық ақиқат.
Халқымыздың психологиялық ой-пікір тарихының қалыптасып, даму жолын Қазақ елінің азаматтық тарихымен орайластыра отыра, бұл үрдісті негізгі төрт кезеңге бөліп қарастыруды ғылыми тұрғыдан дұрыс тұжырым деп есептейміз.
Мұның бірінші кезеңі – VІ-ХIV ғғ. басталатын қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ психологиялық ой пікірлердің ілкі бастауы, түп-төркіні. Бұларға ежелгі түркі ескерткіштері «Күлтегін», «Тоныкөк», «Білге қаған», Орхон-Енисей жазулары мен Қорқыт ата, Әбу Насыр әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, т.б. тағылымдарын жатқызу ләзім. Екінші кезең – Қазақ хандығының құрылу дәуірінен басталып, Қазан төңкерісіне дейінгі психологиялық ой-пікірлердің дамуын қамтыса, үшінші кезең – психология ғылымының кеңестік Қазақстанда маркстік идеялармен рухтанған, яғни коммунистік идеологияның дәурендеген кезеңіне тұстас келеді. Төртінші кезең – бұл тәуелсіздік жылдарынан бастау алатын, қазіргі егемен елдің психологиясы.
XV ғасырдың бірінші жартысындағы психологиялық ойлар дала философы атанған Асан Қайғы толғауларында, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баянынан» ерекше көрініс тапқан. Дала ғалымы аталған еңбегінде адамның жан құбылыстары (түйсік, ойлау, сөйлеу, қиял, дағды, мінез, қабілет, т.б.) туралы біраз мағлұматтар келтіреді. Ғұлама адамның иіс түйсігін – мүңк (қазіргіше иіс), татым (дәм), ойлауды «ойламалық», сөйлеуді «сөйлемелік», миды «мияқ» атауларымен өрнектейді. Ол өзінен бұрын өмір сүрген ұлы ғұламалардың (әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, т.б.) жан туралы түсініктеріне сүйене келіп, дүниедегі тіршіліктің басқарушысы, реттеушісі жүрек десе де, мидың атқаратын рөлін де жоққа шығармайды. Осындай психологиялық ой-пікірлерді әйгілі Мұхаммед Хайдар Дулати да айтқан. Оның қазақ халқының өзіндік психологиясы, ел басқару, дін мен денсаулық, ұрыс жүргізу туралы айтқандары психологиялық тұрғыдан ерекше назар аудартады.
Дала психологиясы тұрғысынан қарағанда ерекше атап өтерлік жайт – бұл қазақ хандарының жан ілімінен жақсы хабардар болғандығы. Мәселен, Жәнібек ханда, қазіргі сөзбен айтқанда, психогигиеналық, психопрофилактикалық ұстанымдар байқалады. Ол, «жеті атаға толмай қыз алмауға, адамдардың бірбірімен сүйіспеуіне, жат төсекке, зинақорлыққа бармауға және кез келген үйде тазалықтың сақталуына пәрмен беріп үкім шығарады. Ал мұны орындамағандарға өте қатал жаза қолданған (масқаралау, дүре соғу, дарға асу, т.б.т.с.). Осындай елдегі тұрақтылықты сақтау үшін, заң нормаларын дала өркениетіне сіңдіру негізінде дайындалып, Ата Заңға айналған кодекстердің ішінде: Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы», Тәуке ханның «Жеті Жарғысы» бұқара халықтың тіршілігіне қажетті гуманистік идеялардан туындаған, әлеуметтік мәні зор қағидалар дала психологиясында ұрпақтар сабақтастығының болғанын дәлелдейді.
Қазақ халқының азулары алты қарыс философ-жыраулары – Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Шал ақын, Бұқар Қалқаманұлының көшпенділер психологиясының сан қырларын суреттейтін толғаулары, дала дипломаттары атанған ұлы данагөйлер – Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің психологиялық тұрғыдағы аса құнды ойларымен тоқайласып жатады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы психологиялық ой-пікірлердің дамуы қазақтың үш ой алыбы – Ыбырай, Шоқан, Абай есімдерімен байланысты екендігі белгілі.
ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі психологиялық ой-пікірлердің дамуына – Ш.Құдайбердіұлы, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, т.б. еңбектері зор әсер етті.
Қазақ топырағында XX ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірлерімен ұлттық колоритке толы психологиялық көзқарастарымен барша жұртты тәнті еткен, қазақ жантану ілімінің көшбасшысы ретінде танылған Ж.Аймауытовпен қатар, оқу-тәрбие ісіне тікелей қатысты педагогикалық психологияға ерекше ден қойған М.Жұмабаевтың қосқан үлесін ерекше атап өтуге болады. Ж.Аймауытовтың психология саласындағы еңбектерінің («Тәрбиеге жетекші», «Психология», «Жан жүйесі және өнер таңдау», «Комплекспен оқыту жолдары», т.б.) басты бір ерекшелігі – бұлар төл тіліміздегі тұңғыш психологиялық туындылар болуымен қатар, бұрынғы Кеңес елін мекендеген түркітілдес халықтар тілдерінде (қырғыз, өзбек, түрікмен, әзербайжан, қарақалпақ, татар, башқұрт, т.б.) алғаш жарық көрген бірден-бір ғылыми басылымдар екендігінде.
М.Жұмабаев сынды жыр дүлдүлінің тәлім-тәрбие ғылымының (педагогика, психология, т.б.) теориялық мәселелеріне бой ұруы таңғаларлық жайт. Өйткені, бұл салада ғылыми еңбек жазған әлемдік ақын-жазушылар некен-саяқ. Осы тұрғыдан алғанда Мағжанның «Педагогика» (1922-1923 ж.ж.) атты кітап жазуы өмірде өте сирек кездесетін, тек аса талантты адамдарға ғана тән қасиет.
Кеңестік кезеңде Қазақстанда психология ғылымының дамуына өзіндік үлес қосып, осы салада артына мол мұра қалдырған академик Т.Тәжібаев екені белгілі. Қазақстандағы ғылыми психологияның дамуына ерекше үлес қосқан енді бір ғалым – М.Мұқанов. Оның 1979 жылы жарық көрген «Дәстүрлі мәдениет өкілдеріндегі когнитивті эмпатия мен рефлексияның зерттелінуі» атты ғылыми мақаласы мен 1980 жылы жарық көрген «Ақыл-ой өрісі» кітабы – Қазақстан психологиясына қосылған құнды мұра. Ол өзінің артына 10-нан астам жеке кітап (оқу құралдары, монография, әдістемелік жинақтар, т.б.) қалдырды. Ғалым тоталитарлық жүйенің қылышынан қан тамып тұрған кезінде-ақ ешкімнен тайсалмай, жасқанбай қазақтардың ұлттық психологиясын зерттеуге барды. Өзінің 20 жылға созылған этнопсихологиялық зерттеулерінде қазақ халқының сонау ерте замандардың өзінде-ақ ой-өрісі өте жоғары болғанын эксперимент арқылы дәлелдеп берді.
XX ғасырдың соңғы жылдарында және тәуелсіздік жарияланғаннан кейін ұлттық психология ғылымы ерекше серпіліске ие болды. Қазақстанда психология ғылымының әртүрлі салаларында зерттеу жұмыстары жанжақты жүргізіліп, қазақ психологиясының өзіндік даму тенденциясы қалыптаса бастады. Бұл үрдістің сипатын психология ғылымдарының докторлары – профессорлар С.Жақыпов, Ж.Намазбаева, X.Шерьязданова, Б.Хамзин, С.Бердібаева, О.Саңғылбаев, А.Ақажанова, Б.Әмірова, А.Ерментаева, Н.Тоқсанбаева, т.б. ғалымдардың өздерінің және олардың жетекшілігімен қорғалған жүздеген кандидаттық диссертациялардан көруге болады. Осы және аты аталмай қалған көптеген ғалымдар мен мамандардың қаламынан төл тілімізде оқу құралдары мен оқулықтар, библиографиялық көрсеткіштер мен сөздіктер, әдістемелік басылымдар және монографиялар жарық көрді.
Кеңес өкіметі аясында психология ғылымының дамып, өркендей түсуіне біраз тұсау салынып, кедергі болғаны рас. Мәселен, 1947 жылы КазГУ-де ашылған логика және психология бөлімі 1953 жылы жабылды. Содан 35 жылдан кейін ғана (1988) жұртшылықтың үлкен дабылынан кейін орыс тілді 25 шәкіртке психологиядан білім алуға мүмкіндік туды. Ал оның қазақ бөлімі төрт жылдан кейін ғана барып ашылды.
Қазіргі кезде де елімізде психологиялық ғылыми-зерттеу институттары түгіл, дербес кафедралардың өзі саусақпен санарлықтай. Бұлардың өзі де әлі күнге дейін АҚШ пен Батыстың ықпалынан шыға алмай келеді. Психологиялық кадрлар (бакалавриат, магистратура) республиканың 13 университетінде даярлануда. Бірақ бұларға берілетін гранттар өте аз. Сондықтан, осы мамандыққа келушілердің жыл сайын қатары кеми түсуде.
Психология ғылымының жағдайы еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін оңалар деген үмітіміз де әзірше ақтала қойған жоқ. Осы айтқанымызға дерек келтірсек, олар мына төмендегілер:
Біріншіден, тәуелсіздік алғаннан кейін осы ғылымды елімізде дамыта түсу жолында біздер, ғалымдар, біраз әрекеттендік. Ұлттық тәлім-тәрбие қауымдастығы (1991 ж.), кейінірек, академик Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология орталығы ұйымдастырылды. Бірнеше ғылыми конференциялар өткізілді. Бір әттегенайы орталық ұйымдастырған шаралардың бірде-біреуіне мемлекет тарапынан қолдау болмады.
Дегенмен, соңғы кезде Білім және ғылым министрлігі әлеуметтік мәселелерді шешуге арналған бағдарламаларды жүзеге асыру барысында Қазақ психологиялық қоғамының құрылуын құптап, маңызды істерге тартуда.
Екіншіден, Қазақ елінде психология ғылыми-зерттеу институтын ашу мәселесін көтергенімізге 25 жылдай уақыт өтті. Бұл да әзірше шешімін таппай тұр;
Үшіншіден, психология пәнін жоғары оқу орындарында оқытудың көпжылдық тәжірибесі бар екені белгілі. Ал кредиттік оқуға көшуге байланысты осы пән келешек мамандар үшін керексіз ғылымға айнала бастады. Мәселен, университеттерде бұрын жеткілікті көлемде оқытылып келген психология академиялық пән (қазіргісі 15 сағат) оқу жоспарынан алынып тасталғаны өкінішті.
Төртіншіден, Қазақстанда сегіз мыңдай мектепте үш миллиондай оқушы бар десек, бұл салаға педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі. Осы мәселе ТМД елдерінде жақсы жолға қойылған. Мәселен, Ресейдің әр губерниясында психология факультеті бар, оларда мыңдаған мамандар даярланады, алпыстан астам психология кафедралары, бірнеше ғылыми-зерттеу институттары, 70 мыңға жуық психолог мамандары бар. Бізде әзірше бұл көрсеткіш өте мардымсыз, ал ЖОО-лары арқылы психолог кадрларын даярлау ісі құрдым екені анық байқалады.
Осы аталған мәселелерді шешуге әртүрлі мамандық өкілдерінің белсенді араласуы қажет. Бір сөзбен айтқанда, халқымыздың психологиялық сауаттылығын арттыру мен психологиялық мәдениетін көтеру үшін Қазақ психологиялық қоғамының құрылуы өмір талабынан туындаған қажеттілік екені шындық.
Қазақ психологиялық қоғамының негізгі мақсаты – республика халқына психологиялық ілімбілімдерді насихаттау, елімізде психологиялық мәдениетті қалыптастыруға ықпал ету екендігі баса айтылып келеді.
Мәңгілік Елде жайсаң жандар өссін десек төмендегі психологияның теориялық және қолданбалы проблемалары ерекше назар аударуды қажет болып тұр. Қазақ елінде әлі күнге дейін шешімін таппай отырған психологиялық мәселелер баршылық.
Мұқан ПЕРЛЕНБЕТОВ,
Қазақ психологиялық қоғамының президенті,
психология ғылымдарының докторы, профессор,
Құбығұл ЖАРЫҚБАЕВ,
педагогика және психология
ғылымдарының докторы, Қазақстанға еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері.
АЛМАТЫ.