Са­быр­хан Асанов жайлы бірер сөз

Қара өлеңнің қарапайым қалыбымен-ақ қасиетті қалам­ның қуатын танытқан Сабырхан Асанов көзі тірі болса биыл сексенге келер еді. Ажал ақынды пәни дүниеден әкетсе де, оның өлеңін, оның әлемін халқынан мүлде алыстата алған жоқ. Бая-шая тіршіліктің батпағына батпай, бар өмірін рухани әлемге бағыштаған ол жүрек қылын шертетін нәзік лирикадан әдемі иірім тапты. КазГУ-дің заң фа­куль­тетінде оқып жүрген жері­нен оқуын тастап, журналистика факультетіне ауысуы сол кездегі өрімдей жастың әдебиет әлеміне деген іңкәрлігін танытса керек.

Асқақ арман ақынды алдамапты. Қазақ баспасөзіне қалтқысыз қызмет ете жүріп, өлеңінен бір сәт қол үзбеген өнер иесі жыр өзегін әлдекімдердей ғарыштан да, алыстан да іздемепті. Көзбен көргені мен көңілге түйгенін өмірдің өзіндей қарапайым күй­де қағазға түсірген. Бірақ сол қарапайымдылықтың ас­тарында былайғы пендеге бай­қала бермейтін әдемі үн мен нәзік сыр жатыр. Ақынның «Тау­лар алыстан көрінеді» атты тұңғыш жыр жинағына Сәбит Мұқановтың «Әдебиетімізге үлкен лирик келді» деп бата беруі Махамбет пен Абайдан жалғасқан қазақ жыр керуеніне Сабырхан Асановтың адасып қосылмағанын айшықтайды. Қасиетті қара өлеңнің киесін кетірмеу, тұнығын лайламау ақын үшін құрандай қастерлі ұғым болса, құлай сүйген өлеңін құндақтағы сәбидей өбектеп, сүйген жарындай құрметтеген ақын өлеңін өміріне айналдырды. Мұқағали Сабырханға деген өле­ңінде:

Қызылқұмда ізіміз қалар ма екен, 
Іздеген жан біздерді табар ма екен? 
Адасармыз, адассақ, қарамай-ақ, 
Кел екеуміз кезейік жалаң аяқ. 
Әуестемей әлдекім салған ізді, 
Өзімізше сызайық таңбамызды. 
Тек ізіміз... 
Ізіміз өшпесе екен, 
Құйын тұрып, құм басып көшпесе екен – деп тебіренуі тегін емес. Ағалы-інілі болып­ табысқан қос ақынның Қызыл­құм баурайында құшақ­та­сып жатып болашаққа мұң­ шаққаны бізге жеткен естелік­терде сайрап жа­тыр. Кейін ағасы бақилық бол­ғанда Мұқағалиға мұң шаға отырып Сабырхан ақын:
Құмға кетем, Мұқа, мен 
құмға кетем, 
Құм мен үшін жап-жайлы 
құндақ екен. 
Осы жолы мен, сірә, жалғыз
кетем... 
Құм ғана емес, бар өмір жұм­­бақ екен! – деп сәуір аспанындай астаң-кестең тірліктен тү­ңілгенде жан дүниесін жа­йып салатын жұмақ мекен жер­ұйығы Қызылқұмын құшыр­лана құшқысы келеді. Терең теңіз­дей тебіреніп өткен толағай тұл­ға тосын сыйы көп тірліктің жұм­бағын тереңнен іздейді. Адам табиғатының сан алуан мі­нез­­дерін, көңілдің сан тарау ырғақтарын тамыршыдай тап басады. Тәңірден тәлейіне бұ­йыр­ған талантының қуатына сенеді және сендіреді. 

Білем, білем өз бағамды
білем мен, 
Бәз біреулер басса да аяқ
кілемге. 
Бер сыйымды тиесілі маған
деп, 
Емеспін тек жөнді-жөнсіз
тіленген. 
Көкіректе көп қазынам
ырғалып, 
Жүріп келем, жүріп келем
бір қалып. 
Жүріп келем бір өлеңді 
бетке алып, 
Басқасынан жатсам-дағы құр
қалып. 
Иә, бұл – ақынның еш­қан­дай бүкпесіз де боямасыз адал сыры. Көңіл терезесінің әй­негінен көрінген азаматтық болмысы.

Жұмекен Нәжімеденов: «Са­быр­хан жайлы бірер сөз» дей­тін мақаласында «Ол – бүгінгі таң­­да ең ізденгіш ақындары­мыз­дың бірі. Форма, түр, мазмұн жа­ғынан да көп ізденіп жүрген ақын. Өлеңдерінде ылғи да дер­лік, әлденендей бір тың жайтты, бұрын өзі де, өзге де көре қой­маған қалтарыс сырларды ашу­ға тырысып отырады» дейді. Бұл сонау әдебиеттің дәуірі дүркіреп тұрған жетпісінші жыл­­дары жарық көрген мақала.

Жоғарыдағы жолдар қазақ поэзиясының не бір жүйріктері шарықтап тұрған шақта Сабыр­хан ақынның қара өлеңнің қарагерін кісінетіп аламанның алдыңғы сапында жүргенін анық аңғартады. Ол жайлы жазыл­ған естеліктерде замандас­тары оның азаматтық болмысы мен ақындық қуатын жоғары баға­лайды. Ақынның қаламдас інісі Құлбек Ергөбек бір есте­лігінде: «Сабырхан еңсегей бой­лы, түр келбеті авардың ұлы ақы­ны Расул Ғамзатовтан аумайтын өңді жігіт болған. Расул Ғам­затовпен ағалы-інілі болып та­бысқан адам.

Әдебиетке келген толқын-толқынды белгілі бір тенденция анықтайды. Бұл кезең Мәскеуде Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский, Ев­ге­ний Евтушенконың жарқ етіп шыққан кездері болатын. Ол бір жылымық кез еді. Олар Мәс­кеу­ді дүрілдетіп жатқан кез­де, солардың ықпалымен ұлт әде­биеттері ерекше оянды. Сол оянған тұлғаның бірі Сабырхан Аса­нов еді. Сабырхан Асанов біріншіден суреткер ақын, екін­шіден адамның жүрегінің қылын шертетін жұқа-жұмсақ лирик ақын. Осы екі қасиет оның поэзиясынан ерекше көрініп тұрды. Ол өлеңге ешуақытта опасыздық жасаған жоқ» деп еске алады. 

Тау өзеніндей тұнық лирика әсем сазбен жымдасқанда, егіз қозыдай жамырасып-жарысып, сағыныш сезімдерін шымшылайтын, кейде жаныңа шуақ құятын әндерге айналды. Ақынның жүз­ден астам жыры әнге ұласып ән айдынында аққудай қалықтап тыңдарман жүрегіне ұя салды. Әсіресе, өмірде бір үйдің ба­ла­­сындай болған Шәмшімен шығар­машылық тығыз байланысы Сабырхан ақынға қанат бітірді.

Ақын өзінің бір сөзінде: «Шәмшінің жиырмадан астам сазына өлең жаздым. Шәмшінің әніне сөз жазу кез келген ақын­ның, әрбір дарын иесінің арманы. Менің жазғандарым діт­теген жерінен шықты ма, шық­­пады ма білмеймін. Бірақ әлім­нің келгенінше Шәкеңнің ән­деріне қолғабыс жасауға, сол туындылардың бір қанаты Шәкеңнің әні болса, екінші қанаты менің жырым болуға көп еңбектендім», депті. Терең ізденістен туған туындылар тасада қалған жоқ, қанша уа­қыт өтсе де сол баяғысынша тың­дарманын тербетіп келеді. Шәмшінің әніне ұласқан «Теріс­кейді», бүкіл даланың дар­хандығын танытқан «Оты­рардағы тойды» білмейтін, шырқамайтын қазақ жоқ. Оның қаламынан маржан болып тө­гілген «Сағынышым менің», «Дүн­ген қызы», «Жақсыгүл», «Көк­көлдегі кештер-ай» өлең­дері өлмеген жүректі селт еткіз­беуі мүмкін емес. 

Біз ақын жайлы айтқанда, оның тағдырын емес, өлеңін, өмірін емес, өнерін айтуымыз керек. Өйткені ақынның өле­ңі – оның тағдыры. Тағдыры ғана емес бүкіл жан дүниесінің бұл­қынысы, жүрек соғысы, ішкі арпалысы. Төлегенше толғасақ, ақын болу – «әрбір сыз­даған жараның аузында болу» бүкіл адамзаттың мұңын, қай­ғысы мен қуанышын жүрек сүз­­гісінен өткізу. Мұқағалиша айтсақ «қара тастан да мейірім күтетін» ең жаны нәзік жаратылыс. Күйкі тірліктің күйбеңіне еріп кіршіксіз жүректі кірлетіп алу ақын үшін ауыр азап. Ал біздің кейіпкеріміз ми қабығын кемірген ауыр ойлардан арылып дүниеге өткір көзбен қарайды. Қатал күндердің қақыраған аязы жанын қарығанда жан сырын өлеңге жайып салады. Ағынан жарылады. Ал бірде ару қыздың өрілген бұрымын, Алматының әсем көктемін де көкірегін кернеген сиқырлы үнге қосып қаз-қалпында көз алдыңа әкеледі.

Ақын өлеңдерінің ең алғаш­қы тыңдаушысы болған Шолпан Асанова өзінің бір естелігінде: «Сабырхан жақсы ақын ғана емес, жақсы жар, тамаша әке болды. Балаларын жанынан да жақсы көретін. «Бұл өмірде не болса да балаларымнан садаға кетсін, олардың көз жасын көру мен үшін өте ауыр, сен соны біл» дегені әлі көз алдымда. Мінезі жібектей жұмсақ, жаны нәзік жан еді. Дауысын бәсеңдетіп сөйлейтін, ақырын жүретін. Жан біткенді өзіндей көретін ақ жарқын азамат болатын», деп еске алады. Ақын жұдырықтай жүрегіне шоқ түсірген Шолпа­нын шоқ жұлдызындай биік қой­ды. Көзі тірісінде жарық көр­ген бір кітабын «Шолпан» деп атап, жарына жазған жан тебі­рентер жырларымен шынайы махаб­баттың үлгісін көрсетті. Оған арна­ған бір жырында:

Мен өзіңді гүлге нәзік 
теңе­дім,­ 
Есейсем де сол ойда әлі 
келе­мін.
 Бұл адамдар ұмытшақ қой
сен жайлы,
 Ай мен күнге айтып кетсем деп едім» деп тебіренеді.

Бүкіл әлемді құшағына сыйдыра алатын ақын ғана ай мен күнге мұндай аманат арта алады.  Ақ пен қара алмасқан аласапыран тірлікте адамдықтан айнымай, ар алдында, болашақтың алдында айтарын ағынан жарылып ақтарып кеткен ақын ақиқатты халқына қалтқысыз жеткізе алды. Өлеңдері поэзия­ның қазығына байланды, қазақ әдебиетінің қаймағына айналды. Еңсегей тұлға қазақ баспасөзінің қасиетті қара шаңырағы «Егемен Қазақстан» газетінде де елеулі еңбек етті. Журналистік жолда та­лай тағдырға араша болды. Се­зім жаңбырын сіркіреткен сырлы өлеңі сағыныш сезімдерін селт еткізеді. Оны ұлы уақыт дәлел­деді. Туған елінде еңселі ескерткіші бой көтерді, мектеп пен көше аттары берілді.

Сапар шегіп сәуле асқан
ізбенен, 
Етпеспін-ау қысты да елең,
күзді елең.
Жыпырлаған жұлдыздардың
ішінен,
Тінтіп жүріп тапсын мені
іздеген.
Ақын кейінгіге аманатындай болған осы өлең жолдарында мені оқыңдар деп байбалам салмайды, көкірегінде сәулесі бар жандарға мені жазғанымнан таныңдар дейді. Қазақ жыр көгіндегі көп жұл­дыздың ішінде анау бір жұл­дыздың шоқтығы биік, жарығы сәулелі. Ол – Сабырхан Аса­новтың жұлдызы.

Арман ОКТЯБРЬ,
«Егемен Қазақстан» 

АЛМАТЫ