Антрополог ғалым қызы Айнагүл Смағұловамен бірлесіп «Происхождение казахского народа» атты орыс тілінде еңбек жазып шықты. Аталмыш кітапқа ғалымның қазақ этносының бет-бейнесі, қан жүйесі, тіс морфологиясы, сезімі, май бүрмесі, тері бедерлері мен қаңқа сүйектеріне жарты ғасырға таяу уақыт жүргізген кешенді, салыстырмалы зерттеуінің нәтижесі топтастырылған.
Үстіміздегі аптаның сәрсенбісінде Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-де жоғарыдағы тарихи еңбектің тұсауы кесіліп, көпшілік оқырманға жол тартады деп күтілуде. Осы орайда ғалымға жолығып, жаңа кітабы жайлы әңгіме өрбіткен едік.
– Оразақ Смағұлұлы, кешікпей тұсауы кесілгелі отырған кітабыңыздың басты ерекшелігі не?
– Бұл кітапты оқыған адам қазақ халқын көнеден келе жатқан этнос ретінде танып, оның бұзылмай-сызылмай сақталған қырық ғасырлық тарихы барын ғылыми дәлелдер негізінде түсіне алады. Бұл тұжырым жаратылыстану ғылым саласы бойынша емес, биологиялық тұрғыдан анықталып отыр. Менің ғұмырымның жарты ғасыры тек осы еңбекке арналды. Бұл кітапта қазақтың бүтін этнос ретінде төрт мың жылдық тарихы бар халық екені толық дәлелденді. Мұндай ұзақ тарихы бар халық әлемде жалғыз еврей ұлты деп жүрдік. Оның өзінде олардың тарихы теологиялық діни концепцияға негізделіп дәлелденген. Бұл нақты ғылыми тәсілге жатпайды.
Ал қазақтар ше, антропологиялық ерекшелігі жағынан Еуразияда тұрып жатқан халықтардың бірде-біреуіне қосылмайтын жеке-дара этнос. Мұндай ерекшелікпен жаратылған халық әлемде кемде-кем. Өйткені біздің ата-бабаларымыз ешкімге ұқсамайтын керемет даму сатыларын білген. Мына кітапта сол баяндалады.
– Жұмысты қай жылдан бастадыңыз және зерттеу нысанына халқымыздың қандай тобы негіз етіп алынды?
– Жұмысты 1966 жылы бастадым. Ол кезде елімізде 19 облыс бар-тын. Жыл сайын осының бір-екеуін қамтып отырдым. Зерттеуге отырықтасқан қала қазақтары емес, ауыл тұрғындары, яғни дала қазақтары көптеп тартылды. Өйткені қазақтың популяциялық генетикасы ауыл қазағында жақсы сақталған. Сонымен қатар зерттеу нысанына 12-ден бастап 60 жас аралығындағы ер және әйел адамдар тартылды.
Одан кейін тіс морфологиясының зерттеуіне 12-17 жас арасындағы жастар таңдалды. Себебі бұл жас тістің тұрақты кезеңі. Сонымен қатар қазір әлемде 7 миллиардтан астам адам болса, солардың алақан тері бедерлері бір-біріне ұқсамайды және жеке қауымның өмір сүрген ортасы, қолданған тағамы, табиғат ерекшелігіне байланысты ұзақ жыл қалыптасқан ерекшелігі болады. Соны зерттедім. Ең бастысы сақ, ғұн дәуірінде өмір сүрген ата-бабаларымыз бен қазіргі қазақтардың қаңқасы мен бас сүйектеріне ұзақ жыл кешенді зерттеу жүргіздім.
– Болашақта сіз дәлелдеген тұжырымға қарсы үкім айтушылар болуы мүмкін бе?
– Мен жасаған тұжырымға қарсы шыққысы келген адамның қолында менікі сияқты 60 жыл жиналған ғылыми дерек қоры болуы керек. Әйтпесе бекер.
– Қазақтың қырық ғасырлық тарихын дәлелдеу үшін жарты ғасыр тер төккен екенсіз, осы орайда сізге көмектескен адамдар болды ма?
– Осы жылдары маған ең көп көмек көрсетіп, кеңес берген – ресейлік антрополог ғалымдар: Георгий Францевич Дебец, Яков Якович Рогинский, Виктор Валерианович Бунак. Бұлардың бәрі қазір марқұм болып кетті. Жарықтықтар өмір бойы қуғын-сүргіннен көз ашпады.
– Неге?
– Бұған себеп өткен ғасырдың отызыншы жылдары Еуропада билікке жеткен Германия фюрері А.Гитлер осы антропологияны өзінің саяси мақсатына айналдырып үлгерді. Яғни неміс қоғамына расалық көзқарасты енгізді. Раса дегенміз – термин ретінде біз айтып жүргендей «нәсілшілдік» деген ұғымды білдірмейді. Өз алдына жеке биологиялық түсінік.
Осы ұғымды А.Гитлер солтүстік еуропалықтарға теліп, олар адамзат ішіндегі ең ақылды, табиғи сұрыптаудан толық өткен халық, сондықтан ғаламды осылар билеу керек деген идеяны алып шықты. Осыдан келіп Кеңес елінде генетикалық антропология сенімсіз ғылым ретінде қатты қудаланды. Сөйтіп кезінде Г.Ф.Дебец, Я.Я.Рогиннский, В.В.Бунак үшеуі де түрменің дәмін татуға мәжбүр болды.
Екіншіден, антропология адамның морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін зерттейтін ғылым болғандықтан, осындағы раса және селекциялық евгеника мәселесі компартияның идеологиясымен қабыспады. Сол себепті коммунистік көзқарас генетиканы білмей-түсінбей эволюциялық сұрыптауды ұсынған Ч.Дарвиннің ілімін қабылдады. Қысқасы, антропология халықтың түп-тамырын анықтайтын ілім болғандықтан, өздерін үстем этнос ретінде танушы жұртқа ұнамады.
– Сіздің антропологияға бет бұруыңызға не себеп болды?
– 1952 жылы ҚазМУ-дың тарих факультетіне студент болдым. Содан бірінші курста оқып жүріп, археологиялық қазба жұмыстарына жегілдім. Сонда аңғарғаным археологтер қазба жұмысы кезінде табылған артефактілерді мұқият жинап алады да, адам сүйектерін шашып тастап жүре береді. Бұдан түсінгенім тарихшы-археологтерге тек материалдық мәдени мұралар ғана қажет екен. Адам қажет емес. Студенттерді басқарып барған ұстаздарымнан сұраймын ғой «мына сүйектерді зерттейтін, айналысатын біреу бар ма?» деп. Ешкім жоқ.
Экспедиция аяқталған соң «бір білсе осылар біледі-ау» деп Алматыдағы мединститутқа бардым. Институттың адам анатомиясы кафедрасын профессор Нұрыш Бөкейханов басқарады екен. Нұрекеңе экспедиция кезінде көргенімді айтып, шашылып жатқан сүйектерді зерттегім келетінін жеткіздім. Сондағы Нұрекеңнің қуанғанын көрсеңіз ғой. «Япырмай, қазақтың сүйегін зерттейтін бір адам табылды-ау» деп шаттанды.
Дереу институттың оқу бөлімінің бір адамын шақырып алып, мені таныстырды. Сөйтсем бұл адам да 30-шы жылдары антропологияны оқып жүріп, қудалауға ұшырап медицинаға ауысқан адам екен. Ол да қуанды. Ақыры мені мединститутқа да студент ретінде тіркеп қойды. Сөйтіп төрт жылда екі институтты қатар оқып бітірдім ғой...
– Мединститутта не оқыдыңыз?
– Мединститутта антропологияны оқытатын не ұстаз, не оқулық жоқ екен. Маған әуелі мәйітханамен жұмыс істеу тапсырылды. Ол жерден адамның дене құрлысы мен ішкі ағзаларының орналасу тәртібін толық үйреніп шықтым. Мен бітіретін жылы Тәңір қолдап Мәскеуден жергілікті ұлт өкілінен бір адамды антропологияға бейімдейміз деген қағаз келе қалды. Сөйтіп қазақ баласы арасынан алғашқы болып 1957 жылы антрополог болу үшін ҚазКСР Ғылым академиясының жолдамасымен Мәскеуге аттандым.
Ол кезде Мәскеуде Миклухо-Маклай атындағы этнография институты (қазіргі этнология және антропология институты) деген болды. Антропология кафедрасы осының ішінде екен. Бұлар мені әуелі үш ай тәжірибеден өтіп келуге Зоология институтына жіберді. Сонда барып маймылдарды зерттедім. Өйткені адам мен маймыл арасындағы сүйек ұқсастығы өте жақын.
Одан кейін Ленинградтағы танымал профессор, атақты психолог маман Виталий Лазаревич Гинзбургке шәкірттікке жіберді. Бардым. Виталий Лазаревич ол тұста әскери академияда сабақ береді екен. Ол кісі мені анатомиялық театрға алып барып, сонда толып жатқан скелет сүйектермен таныс деп тастап кетті.
– Мұнда сіз үйренетіндей сүйек қоры мол ма екен?
– Мұндағы сүйектердің алғашқысы ХVII ғасырдың аяғында І Петр патшаның жарлығымен жиналған дүниелер екен. Осы жерден сүйекті нақты антропологиялық зерттеудің өлшемі мен теориясын үйрендім. Одан кейін барып Мәскеудегі этнография институтының аспирантурасына қабылдануға болады деген мақұлдама алдым. Соның өзінде бірден түсіп кеткем жоқ, емтихан тапсырдым.
– Кандидаттық тақырыпты осында оқып жүріп таңдадыңыз ба?
– Қазақ КСР Ғылым академиясының жолдамасымен оқып жатқандықтан, менің кандидаттық тақырып таңдауыма олардың келісімі қажет болды. Яғни қазақстандық жағдайда тақырып таңдауға тиісті екем. Бірақ Мәскеу «Қазақстанға қатысты тақырып таңдай алмайсың, себебі онда сен зерттейтін сүйек қоры жоқ» деді. Бұл пікірге академия келіспеді. Екі ортада сандалып мен жүрмін...
Бір күні ұстазым Г.Дебец марқұм шақырып жатыр деген хабар жетті. Барсам ол кісі айтады: «Оразақ, ҚазКСР Ғылым академиясының басшысы Қаныш Сәтбаев ағаң Мәскеуге келді. Мәртебелі жиында сөз сөйлейді. Сен сол ағаңа жолығып мәселеңді шешіп ал!». «Құп, тақсыр» дедім де, Қанекеңді іздеп жолға шықтым.
– Бұған дейін Қаныш Имантайұлымен жолықпаған ба едіңіз?
– Жоқ. Содан «Мәскеу» қонақ үйіне барсам, сонда түскен екен Қанекең. Бөлмесін біліп алдым да, ертеңіне кешкі сағат бесте келдім. Көмекшісі күтіп алды. Қанекең жоқ екен. Фойеде күтіп отырдым. Қаныш аға келді. Сәлем беріп үлгердім, бөлмесіне кіріп кетті. Он бес минуттан соң «шақырып жатыр» деген хабар жетті. Бардым. Жағдайды бастан-аяқ айтып шықтым. Мені мұқият тыңдап болып Қаныш аға «енді не керек?» өзіме сауал қойды. «Қазақстанда сүйек қорын жасауымыз қажет». «Түсіндім, бұдан басқа не керек?». «Сүйек қорын жасайтын экспедиция жасақтау қажет». Қанекең бас изеді. Маған бұрылып «Дереу экспедицияға дайындал!» деп бұйрық берді.
Арада үш күн өтті. Институттың басшысы шақырып жатыр деген хабар келді. «Не боп қалды екен...» деп сүрініп-қабынып жеттім. Директордың алдында Сәтбаевтың қолы қойылған телеграмма тұр. Оқып берді. Қағазда мені экспедицияға басшы ретінде тағайындап, үш ай жұмыс істеуге 12 мың рубль, бір машина, төрт ғылыми қызметкер бөлгені жайлы айтылыпты.
– Содан...
– Содан дереу Алматыға келдім де бір аптаның ішінде қағаз-құжаттарды әзірлеп, көр қазуды Семей облысының Шұбартау ауданы жерінен бастап кеттім. Өйткені бұл өлкеде аштық жылдары иесіз көмілген адамдар көп екен. Келесі кезекте атақты Қоянды жәрмеңкесі болған Қарасор көлін айналдыра сүйек жинадық. Бұлар да аштан өлгендер ғой... Артынан сүйек жинауды Баян өңірінде жалғастырдым.
– Қанша сүйек жинадыңыз?
– 300-ден аса.
– Оларды қайда жібердіңіз?
– Ленинградқа. Өйткені Қазақстанда сүйек сақтайтын орын жоқ. Қазір бұл сүйектер Кунсткамерада сақтаулы тұр.
– Сөз соңында айтарыңыз...
– Сөз соңында айтарым: археологтер қазба жұмысын жүргізгенде табылып жатқан адам қаңқасын жинауы керек. Одан кейін оны сақтайтын орын жасауымыз керек. Нағыз тарих осы. Қазіргі біз малданып жүрген архивтік деректер мұның қасында түкке тұрмайды. Адамның нәсіл-тегіндегі генетикалық деректер әлемнің ешқандай қорында жоқ. Өйткені ол адамның өзінде ғана сақталды. Өлген соң сүйегінде, тірісінде бір тал шашында, бір тамшы қанында сақталады. Мұндай бірегейлікті болашақ ұрпақтарымыз тану арқылы өздерінің бір тектен шыққан халық екеніне мақтанатын болады.
Әңгімелескен
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
