Бірінші – заманауи негізде нүктелі жер өңдеу. Алқаптардың электронды карталары, нақты метеодеректер, сенсорлар және датчиктер, ғарыш мониторингі және басқа да шешімдерді пайдалана отырып, дәлме-дәл егіншілік элементтерін енгізу аясында агроқұрылымдарда нақты технологияларды енгізудің экономикалық моделін әзірлеу, оны субсидиялаудың жаңа жүйесін енгізуді жоспарлау, қанатқақты шаруашылықтарды анықтап, фермерлерді ауылшаруашылық университеттерімен, ғылыми-зерттеу институттарымен және ауыл шаруашылығын цифрландыру, технологиялар әзірлеумен айналысатын әлемдік компаниялармен бірлесе оқыту.
Екінші – шаруашылықтарда нүктелі жер өңдеу технологиясының экономикалық моделін әзірлеп, оларға үйрету және кеңінен тарату, ауылшаруашылық техникасын жедел жаңарту. 2022 жылға дейін ауылшаруашылық тауар өндірушілердің техникаға деген инвестиция көлемін 240 млрд теңгеге дейін жеткізу мақсатында биылдың өзінде 20 млрд теңгеге ұлғайту.
Үшінші – мал шаруашылығын дамыту. Мал басының 57-60 пайызы үй шаруашылығында шоғырланғандықтан, өнімнің 72 пайызы да осы жерде өндіріледі. Сондықтан ұсақ фермерлердің ірі бордақылау алаңдары бар шаруашылықтармен кооперациясын ынталандыру арқылы мал өнімінің сапасы мен тауарлық көрсеткіштерін жақсартып, ет экспортының көлемін арттыру.
Төртінші – суармалы жерлерді үдемелі игеру. Қазір суармалы жер көлемі 2,5 млн-нан 1.1 млн гектарға қысқарды. Оны шартты түрде алқапқа айналдыратын болсақ, 7,0-8,0 млн гектар жер айналымнан шыққанын көрсетеді. Егер кем дегенде 1 га суармалы жерден 15 центнер өнім алатын болсақ, жыл сайын 1 млн тоннадан астам астық алынбайды. Сондықтан 65 мың гектарға су беруді қайта қалпына келтіруге бағытталған шараларды жүзеге асыру жоспарланған.
Мамандардың болжауынша, 2020 жылға қарай әлемдік экономиканың 25 пайызы мемлекет пен бизнестің, қоғамның өзара ықпалдаса дамуын қамтамасыз ететін цифрлы технологияларды енгізуге көшеді. Ақпараттық технологиялар, инновациялық идеялар сәт сайын жаңарып жатқан үрдістен еліміз де қалыспай, заманға сай жұмыс атқаруда. Былтыр желтоқсанда «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы қабылданып, іске асыруға бюджеттен 384,2 млрд теңге қарастырылды. Қазір аграрлық саланы жандандыру мақсатында аталған бағдарламаны негізге алып, «Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясында ауқымды іс-шара жүзеге асырыла бастады. Бірінші кезекте әлемдік нарықта экспортқа бағытталған, бәсекеге қабілетті, сапалы өнім көлемін молайту, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеті тұр. Аграрлық секторды «Ақылды технологиялар» арқылы дамыту қазіргі өзекті мәселе. Мұндағы цифрлы технологиялар климаттық өзгерістерді болжау, ауылшаруашылық дақылдардың өнімділігін, мал басы өсуін бақылау, топырақ құнары мен ылғалын анықтау, ауылшаруашылық жүйесін автоматтандыру, өнімді арақашықтан сату, тауар биржаларымен электронды келісімшарттар жасау, маусымдық жұмыстарды орындау сызбаларын жасау, зиянкестерге қарсы шара қолдану, өнімділікті ұлғайту, сапасын бақылау, өнімнің «алқаптан тұтынушыға» дейінгі аралықтағы жүйелерді жеңілдету, алатын өнім көлемін болжау және шығындар мен пайданы есептеу, білікті мамандар тапшылығын азайту агрокешенді жедел дамытуға, тәуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді.
Дамыған елдер цифрлы жүйелерді қолдану арқылы экономикалық өсімді 80-85 пайызға арттырып отыр. IТ-технологияны өндіріске енгізу шығындарды 20 пайызға азайтады. Қазақстандық фермерлер де GPS-жүйелері, мобильді қосымшалар, жоғары технологиялы датчиктер, алгоритмдер, спутниктік бақылау сияқты технологияларды кеңінен қолданысқа енгізуі қажет. Бұл үшін заманауи талапқа сай үздіксіз білім беру жүйесі керек. Осы мақсатта университет жанында жаңа білімге қол жеткізуге мүмкіндік беретін ашық курстар, мектептер, тұрақты семинарлар өтетін агробизнестің және фермерлердің жоғары мектептері жұмыс істейді.
Бүгінге дейін Қазақстанның аграрлық саласы инвестиция тартуға қызығушылық тудырмады. Оған өндірілетін өнімнің көлеміне, сапасына әсер ететін факторлардың көптігі, ауа райына тәуелділік, топырақ құнарлылығының төмендеуі, тауар айналымының ұзақтығы, мал шаруашылығында 3 жылдан кейін ғана тауар айналымының басталуы, өнімді өсіру, жинау, сақтау кезеңдеріндегі шығындар, инновациялық технологияларды уақтылы қолдану мүмкіншіліктерінің болмауы кері әсер етті. Саланың ақпараттық-технологиялық деңгейін арттырып, инвестиция көлемін ұлғайту үшін «Агроөнеркәсіптік кешеннің цифрлық жүйесі» қорын құру маңызды.
Цифрлы технология фермерлерге озық әдістерді үйренуге, өндірістің бірыңғай стандарттарын қадағалауға қолайлы жағдай туғызады. Бүгінде Бразилияда ауыл шаруашылығына барлық қаржылық құралдардың 20-40 пайыз құнынан бөлісуге келетін аграрлық түбіртектер кеңінен қолданылуда. Әлемде азық-түлік өндіруде 2-орында және ірі азық-түлік экспорттаушы мемлекеттер қатарында тұрған Бразилия John Deere зауытының қондырғылары арқылы егістіктің жағдайы туралы ақпараттарды беруге қабілетті. Компанияның егістік алқаптарын түсірген түсірілімдері зерттеу шығынын 90 пайызға қысқартуға мүмкіндік береді. Аустралияда сәйкестендіру жүйесі арқылы мал өнімдерін қадағалау мүмкіндігі ұлғайды. Бұл түрлі аурулар пайда болған кезде әсер ету және таралу қарқынын төмендетуге ықпал жасайды. Соңғы уақытта бизнес-құрылымдардың да қызығушылығы артып келеді. Мысалы, Швейцарияның Nestle компаниясы заманауи техниканы енгізу және өнімді сақтау бойынша Батыс Африканың 10 мың фермерін оқытты. Нәтижесінде компания сапалы өнім алуға, ал фермерлер жаһандық нарыққа және өнімді жоғары бағада сатуға қол жеткізді. 2010 жылы әлемде ауыл шаруашылығы саласында 20 жоғары технологиялы компания болса, оларға тартылған инвестиция көлемі 400 мың АҚШ долларын құраған. 2013-2016 жылдары 1300 жаңа технологиялық стартаптар инвестицияланып, бүгінде жылына 500 жоғары технологиялық стартаптар құрылуда. 2015 жылы әлемдік ауыл шаруашылығы саласына тартылған инвестиция көлемі 4,6 млрд АҚШ долларына жетті. Агростартап құруда АҚШ, Қытай, Үндістан, Канада, Израиль өте белсенді.
«Цифрлы Қазақстан» бағдарламасында көрсетілгендей, экономиканың цифрландыру деңгейін анықтайтын The Boston Consulting Group рейтингісі бойынша Қазақстан 85 мемлекеттің арасында 50-ші орынға тұрақтаған. Алдын ала есеп бойынша 2025 жылға қарай цифрлы жүйенің ел экономикасына тікелей әсерінің қосымша құны 1,7-2,2 трлн теңгені құрамақ. Еліміздің цифрлы экономика құру жолында технологиялық және психологиялық тосқауылдар тұрғанын түсінеміз. Сондықтан ауылшаруашылық өнімдерді делдалдардың таратуына қарсы тұратын шараларды қолға алу қажет. Өнімдерді делдалсыз сату қайта өңдеуші кәсіпорындардың жүктемесін 1,3 есеге көтереді. Алып-сатушылар қатарын қысқарту арқылы сауданың қосымша ақысын 15-20 пайызға төмендетуге болады, бұл өнім бағасын біршама азайтады.
Қазақ ұлттық аграрлық университеті базасында «Агроөнеркәсіптік кешенді цифрландыру орталығы» жұмыс істейді. Орталықтың мақсаты – әкімдіктерге, ауылдық кәсіпкерлерге «онлайн» режімде консалтингтік қызмет көрсету, білім саласы қызметкерлеріне, мектеп директорларына, ата-аналарға, түлектерге білім беру бағдарламалары туралы ақпарат ұсыну негізінде кәсіби бағдарлануға көмектесу, студент, магистрант, докторант және ғалымдарға ауыл шаруашылығы саласының жағдайы туралы қажетті талдау материалдарын орналастыру, әлемдік деңгейдегі білікті мамандарды тартуға, идеялар мен жаңа технологияларды енгізуге, озық инновациялық тәжірибелермен алмасуға бағытталған көпфункциялы платформаға айналу.
2017 жылы Азия Даму банкінің, Мичиган штаты мен Нидерландтағы Дельф университеттерінің қолдауымен Су ресурстарын интеграциялық басқару орталығы (Су хабы) құрылды. Бұл үздік инновациялық технологияларды қолдану негізінде проблемаларды кешенді шешумен айналысады. Біз спутник арқылы модельдеудің цифрлы жүйелерімен Астана мен Алматы қалаларын су алу туралы ақпаратты ерте анықтау және жедел әрекет ету шараларын қолдануда қанатқақты жобаларды жүзеге асырудамыз. Жайылым жерлердің 30 пайыздан астамы тозғандықтан, бүгінде республиканың жем-шөп қорының жай-күйін кешенді бағалаудың заманауи жүйесін енгізу мәселесі өзекті. Жер хабы АҚШ Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесе отырып, цифрлы алгоритмдік талдау жүйелерін қолдану арқылы жайылымдық жерлердің тозуын бағалау әдістемесін енгізу бойынша жобаны іске асыруда. Былтыр Агрохаб мамандары АҚШ пен Италиядан келген сарапшылардың көмегімен 5 облыста жайылымдардың жай-күйін бағалаған қанатқақты жобаны орындады. Еліміздің барлық жайылым жерлерін бағалау үшін бұл жүйені енгізіп, өзімізге бейімдеу жоспарлануда. Университет базасында 2017 жылдың желтоқсанында Ауыл шаруашылығы министрлігінің 35 қызметкері бағалау әдісін практикалық жұмыста қолдану үшін америкалық ғалымдардың әдіснамасына сәйкес оқытылды.
Ең күрделі мәселелердің бірі – фитосанитариялық тәуекелдер. Мысалы, 2011 жылдан бастап бактериялық күйік – жеміс өсімдіктерінің қауіпті ауруы тез таралды. Ауру тіркелгеннен кейінгі таралу ауданы 40 есе өсті. Бұл мәселені шешу үшін Корнель университетінің мамандары жұмылдырылды, олардың көмегімен бактериялық күйікке төзімді селекциялық материалды пайдалана отырып, «вируссыз тәлімбақ» жасау жоспарланған. Карантиндік нысандардың тізіміне «жатаған у кекіре» арамшөбі кіреді. Қауіпті арамшөптерді оқшаулау және жою үшін тек АҚШ пен Италияда пайдаланылатын жаңа технологиялар қолданылады. 2017 жылы италиялық жаңа технологиялар және тұрақты ресурстар жөніндегі агенттік пен АҚШ Ауыл шаруашылығы министрлігі мамандарының қатысуымен жан-жақты зерттеулер жүргізіліп, арамшөптермен күресудің биологиялық әдістері зерттелді. Дәнді дақылдардың жағдайы туралы ақпаратты уақтылы алу фермерге тиімді шешім қабылдауға көмектеседі. Мичиган штатының университетімен бірге өсімдіктердің, жануарлардың және қоршаған ортаның жай-күйін тез, нақты талдай алатын мобильді сенсорлық жүйелерді пайдалану жұмыстары жүргізілуде. Аталған жолмен алынған деректер осы университеттің ғалымдары әзірлеген алгоритмдерді пайдалана отырып, «бұлтты серверде» өңделеді. Олардың негізінде фермерлер мобильді қосымшалар арқылы ұсыныстар қабылдайды. Бұл жүйені бейімдеу жобасы 2018-2019 жылдарға жоспарланған.
Қазақстанда құрғақ кезеңдердің қайталануының жиілігі жоғары, яғни 5 жыл ішінде орташа есеппен 2 жылда құрғақшылық орын алады. АҚШ Ауыл шаруашылығы министрлігі, Азия Даму банкі, Ислам банкі және ЮНЕСКО-ның қолдауымен құрылған Климаттық хаб GIS технологиялардың, Су және Жер хабтарымен бірлесе отырып, машиналық талдамаларды өңдеу үшін Ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы туралы деректерді жинайды. Колумбия университеті мен Годдард орталығының (NASA) осы хабтың жұмысына қатысуы туралы келіссөздер жүргізілуде.
Еліміздің ауыл шаруашылығын цифрландыруға белсенді атсалысып, оң ықпал жасайтын «Цифрлы АӨК» қанатқақты жобасын жүзеге асыруды ұсынамыз. Қазір Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстарында Агротехнологиялық хаб өкілдігі құрылуда. Болашақта бұл өкілдіктерді барлық аймақтарда ашуды қолға алдық.
Бүгінде университетіміз еліміздегі аграрлық ғылым, білім және өндірісті шоғырландырған ірі орталыққа айналды. Нақты әрі жүйелі іс-шаралар арқылы университеттің жаңа білім, ғылым, идеяларды тарататын, агроөнеркәсіптік кешенді цифрландырудың басты алаңы болуға мүмкіндігі мол деп сеніммен айта аламыз.
Тілектес ЕСПОЛОВ,
Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ректоры,
ҰҒА академигі
