Жалпы, Нұрсұлтан Назарбаевтың түркі тілдес халықтардың мүддесін қорғап, олардың өзара интеграциясын тереңдету бағытындағы еңбегі орасан зор. Елбасының мұрындық болуымен түркі әлеміндегі түрлі жобалар дүниеге келді.
Түркі тілдес мемлекеттердің басшылары 1991 жылдан бастап жиі-жиі кездесіп жүретін. Сол кездегі Түркия президенті Тұрғыт Өзалдың Орталық Азиядағы түркі елдеріне жасаған әйгілі сапарынан кейін өзара алыс-беріс, барыс-келіс айрықша қарқын алған еді. Мемлекеттер басшылары 2009 жылға дейін он мәрте бір жерге жиналғаны бар. Тоқсаныншы жылдардың орта тұсында сондай саммиттердің бірінде Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттер басшылары кездесулерін тұрақты түрде ұйымдастыру қажет екенін, арнайы хатшылық құрған жөн екенін әріптестеріне айтқан болатын. Алайда замана желі құбылып тұрды да, тек 2009 жылғы Нахчиван саммитінде ғана бұл ойды жүзеге асырудың сәті түсті. Осылайша Түркі тілдес мемлекеттер ынтымақтастығы кеңесі құрылды. Нәтижесінде түркі интеграциясы жаңа белеске көтерілді.
Негізі «интеграция» деген ұғым айтқанға ғана оңай. Сырт көзге түрлі елдердің шенділері жиналып, бірнеше құжатқа қол қоюмен ғана іс бітетіндей көрінгенімен, мемлекетаралық байланыстардың ұңғыл-шұңғылы өте көп. Оның үстіне бұқара конспирологияға немесе «астыртын қастандық теориясы» дегенге қатты сенетіні бар. Яғни, «түркі халықтарының бірігуіне теріскейдегі, шығыстағы һәм мұхиттың арғы жағындағы жұрт кедергі жасайды екен-мыс», «әлемді астыртын билеушілер біздің береке-бірлігімізді ыдыратуды көздейтін көрінеді-мыс» деген тәрізді түрлі қауесеттер тарап жатады.
Иә, әлемдегі супердержавалардың кез келген аймақта геосаяси мүдделері бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Алайда интеграция процесі оңай-оспақ шаруа емес. Қазақстанның Тұңғыш Президенті де түркі интеграциясының «майдан қыл суырғандай» оп-оңай жүзеге асарына сенген жоқ. Сол себепті ағайын жұрттың бірлігін ұдайы насихаттап келді әрі қажет кезінде бауырлас елдерге көмектесуден де тартынған жоқ. Тіпті, бірқатар жобаға Қазақстан тікелей қатыспаса да, болашақтағы интеграциялық процестер мен ел мүддесін ескере отырып, сондай бастамаларға қолдау білдірді.
Мәселен, Баку – Тбилиси – Жейхан мұнай құбырының жобасын алайық. Әу баста бұл құбыр арқылы Әзербайжан мұнайы Еуропа нарығына жеткізілуі тиіс еді. Сырт көзге бұл жоба аймақтық бастама сияқты көрінген. Бірақ Н.Назарбаев жобаның Қазақстан үшін де, тұтас Орталық Азия елдері үшін де маңызды екендігін сезді. Содан да болар, 1998 жылы құбыр тарту туралы келісімге Әзербайжан Президенті Гейдар Әлиев, Грузия Президенті Эдуард Шеварднадзе, Түркия Президенті Сүлейман Демирел, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Өзбекстан Президенті Ислам Каримов қол қойған болатын. Сонымен қатар Баку – Тбилиси – Карс темір жол желісінің құрылысына да Н.Назарбаев ұдайы қолдау білдіріп келді. Қос жобаның да Каспийдің келесі жағалауында екенін ескерсек, олардың Қазақстанға ықпалы жанама түрде болуы мүмкін еді. Бірақ Елбасы бұл жобалардың түркі интеграциясы үшін айрықша мәні бар екенін әрі Қазақстанның транзиттік мүмкіндіктерін арттыратынын да дер кезінде аңғарды.
Тағы бір мысал айтайық, 2007 жылдан бастап Н.Назарбаев Өзен – Түрікменстан-Иран темір жол желісін салу идеясын көтеріп, 2014 жылы бұл бағыттағы желі іске қосылған болатын. Қазақстан басшысы жобаның өте маңызды екендігіне Ашғабад пен Тегерандағы шенділердің көзін жеткізе білді. Нәтижесінде біз де ұттық, бауырлас түрікмендер де ұтты, ирандықтарға да тиімді болды. Сол сияқты 2018 жылдың тамызында қол қойылған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенциядан да үш бірдей түркі мемлекеті олжалы болды. Теңізді жағалай қонған бес елдің үшеуі туыс, екеуінің атасы басқа еді. Ұзақ жылдарға созылған келіссөздер нәтижесінде сол бесеу өзара пәтуаласқан жайы бар. Нәтижесінде Әзербайжан мен Түрікменстан, Қазақстан мен Әзербайжан теңіз түбімен құбыр тартса да, су бетімен кеме жүзгізсе де өзгенің қабағына қарамай, өзара келісе беретін болды. Әрине, мұндай жобалар тікелей түркі интеграциясы үшін жасалмайтыны анық. Бірақ Қазақстан көлік-транзиттік, экономикалық, интеграциялық жобалардан бауырлас халықтардың да пайда көргенін құп көреді. Бұл өз кезегінде саяси-мәдени интеграцияны тереңдетуге ықпал етері анық.
Мұндай бастамалардың ең ұтымды тұсы – сырт көздің бауырлас халықтардың біріге түскенін көп аңғара бермейтіндігінде. Әйтпесе, жаһандағы 300 млн-ға жуық түркі ұрпағы бірігер болса, саясат таразысы өзгеріп кетуі мүмкін екендігін сырт көз білмей отырған жоқ. Түркі мемлекеттері бір одаққа біріксе, Еуропа мен Азияның арасында жалпы аумағы 10 млн шаршы шақырым болатын ұлан-ғайыр кеңістікте қуатты «ойыншы» пайда боларын саясаттанушылар жақсы біледі. Демек, «біріккелі жатырмыз» деп ашық айтсақ, оған кедергі жасайтындар сөзсіз шығады. Ал Н.Назарбаев ұстанған саясат арқылы интеграцияны тереңдете берсек, алдағы 20-30 жылда түркі халықтарының ынтымағы әбден бекіп, қуатты ұжымға айналуымыз бек мүмкін. Сондықтан түркі интеграциясындағы Елбасы ұсынған бағыттар тиімділігін көрсетіп отыр.
Қазақта «Бармасаң, келмесең, жат боласың...» дейтін сөз бар. Түркілік интеграция да тура осы қағида негізінде жүзеге асып жатыр. Өзара байланыстардың экономикалық сипатының бөлек екенін сөз басында айттық. Ал мәдени-гуманитарлық жағы тіптен бөлек. Н.Назарбаевтың бастамасымен құрылған интеграциялық ұйымдар осы бағытта жұмыс істеп жатыр. Мәселен, Халықаралық Түркі академиясы ғылыми-гуманитарлық бағытта қызмет етеді. Тарих шаңына көмілген ортақ мұраларымызды аршып, жас ұрпақтың санасына біздің өзара бауыр екенімізді сіңіру бағытында бұл ұйымның атқарып жатқан қызметі зор. Тек қана «Ортақ түркі тарихы», «Ортақ түркі әдебиеті», «Ортақ түркі географиясы» жобаларын қарастырғанның өзінде, интеграциялық процестерге айрықша үлес қосылғанын байқаймыз. Бұл жобалар жас ұрпақтың санасына бауырлас халықтар туралы мәліметтер сіңіріп, олардың кейін бір-біріне тілеулес болып өсуін қамтамасыз етеді. Яғни, мәдени-гуманитарлық жобалар алдағы жылдардағы түркі интеграциясының іргетасын қалап жатыр. Ал ТүркПА болса, тәуелсіз түркі елдері заң шығарушы органдарының қызметкерлері жиналатын, ақылдасатын ұйымға айналған.
Қорыта айтқанда, Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамалары түркі интеграциясының жан-жақты сипат алуына ықпал еткен-ді. Сондықтан Елбасына Түркі тілдес мемлекеттер ынтымақтастығы кеңесінің өмір бойғы Құрметті төрағасы атағының берілуі кездейсоқтық емес. Бұл бір жағынан Көшбасшыға деген құрмет болса, екіншіден, Түркі кеңесіне мүше елдер басшыларының тәжірибелі саясаткерден ұдайы кеңес алып отыруына мүмкіндік беретін қадам.
