Рейтинг авторлары зерттеуде алты фактордың негізге алынғанын айтады. Мемлекеттегі жан басына шаққандағы ІЖӨ, өмір сүру ұзақтығы, әлеуметтік көмек деңгейі, жомарттық, маңызды шешім қабылдаудағы еркіндік пен сыбайлас жемқорлық негізге алынған. Сенім де бақыттың көрсеткішін анықтайтын негізгі фактордың бірі. «Басыңызға іс түскенде айналаңыздағыларға сене аласыз ба?» деп сұрапты сауалдамада. Демек, сене алу, сенімді ортада болу – бақыттың бір көрінісі. БҰҰ адам өзін өзі бақытты сезініп, өміріне көңілі толу үшін осылар қажет деген ұйғарымға келген. Осыдан кейін біз бұл рейтинг бақытты халықты емес, өміріне көңілі толатын халықты анықтауды мақсат етеді деп түйдік.
Халықаралық ұйымның пайымынша, бақытты халықтың тағы бір сипаты – олардың қайырымдылық жасай алуы, айналасындағыларға көмек қолын созуы. Осындайда ойға еріксіз Маслоу пирамидасы келеді. Қажеттіліктер пирамидасында көрсетілгендей, адам алдымен өз қажетін өтеп алғаннан кейін барып, өзгеге көмектеседі. Демек, адам қажеттіліктерінің иерархиясы алдымен қарын тойдыру, баспана сияқты негізгі қажеттіліктердің орны толмай, жақсы көруге, білім алуға, бөлісуге асықпайды деп тарқатады. Бұдан шығатын қорытынды – адам өзі бақытты болса, айналасына да бақыт сыйлай алады.
Рейтингіге зер салып қарайтын болсақ, Финляндия, Дания, Швейцария, Исландия, Норвегия, Нидерланд, Швеция, Жаңа Зеландия, Аустрия мен Люксембург халқы ең бақытты, көңілі тоқ халық ретінде танылған көрінеді. Бақыттыларды анықтауға арналған зерттеу бақытсыздарды да анықтайтыны сөзсіз. Ұйым дерегі бойынша, Ауғанстан, Оңтүстік Судан, Зимбабве, Танзания, Руанда, Йемен, Малави, Сирия, Ботсвана мен Үндістан халқының өз өміріне көңілі толмайды екен.
Расымен, халқы бақытты деген елдердің экономикасы да озық. Мәселен, былтыр ІЖӨ көрсеткіші бойынша Люксембург бірінші орынға ие болды. 626 108 тұрғыны бар елдің жан басына шаққандағы ІЖӨ көрсеткіші 113 196 АҚШ долларына тең. Сингапур, Қатардан кейін тағы да Скандинав елдері тізіледі. Швейцария, Норвегия...
Халықаралық беделді ұйым зерттеу жүргізгенімен, әрқайсымыздың түсінігіміздегі бақыт ұғымы әр алуан. Мұндай рейтингілерге қарап шешім шығару қаншалықты дұрыс деген сауалмен әлеуметтанушылардың пікіріне жүгінген едік. Білім және ғылым министрлігіне қарасты Экономика институтының ғылыми қызметкері, әлеуметтанушы Айсұлу Молдабекова зерттеулердің салыстырмалы нәтиже екенін ескерген дұрыс деген пікір айтады.
«Бақыт – философиялық, абстрактілі ұғым болғанымен, ғалымдар оны өздігінше бағамдауға тырысады. Әлбетте, өлшеудің объективті, субъективті жолдары бар. БҰҰ рейтингі – объективті зерттеу. Өйткені мұнда мемлекеттің экономикасынан бастап, жекелеген азаматтардың жағдайы да ескерілген. Мына мемлекет тұрғындары бақытты, мына халық бақытсыз деп абсолютті түрде айтуға болмайды, мұның салыстырмалы нәтиже екенін ескерген дұрыс. Ал біздің елге келер болсақ, Қазақстанның көрсеткіші жыл өткен сайын жақсарып келеді. Бұл макроэкономикалық көрсеткіштердің жақсаруымен де байланысты. Әлеуметтануда «халықтың әлеуметтік көңіл күйі» деген ұғым бар. Біз жүргізетін зерттеулерден байқағанымыздай, бұл көрсеткіш те уақыт өте жақсарып келеді. Яғни халықтың өзін бағалауы – субъективті өлшемі жақсы. Қалай болғанда да, халықтың менталитетін ескермеуге болмайды. Қазақтың «шүкір» деген сөзі бар ғой. Өміріңізге көңіліңіз тола ма деп сұрағанда, көбі шүкіршілік танытып, шынайы көрініс көлеңкеленуі мүмкін. Негізі бақыт – әлеуметтік емес, философиялық категория. Әлеуметтік бақыт тұрып жатқан елдегі саяси, экономикалық жағдайға байланысты. Ал елдегі ІЖӨ-нің өсуі тұрғындардың да көңіл күйін жақсартады деген сөз емес. Сондықтан бақытты халықтың рейтингісінде әлеуметтік бақыт туралы айтылған», дейді А.Молдабекова.
Жалпы, медиадан да бақытты, өміріне көңілі толатын халық ретінде Скандинавия елдерін көреміз. Осы күнге дейін даниялықтардың өмір стилін, формуласын түсіндіретін талай кітап жарық көрді. Тіпті арнайы термин де қалыптасып үлгерді. Hygge. «Дания мәдениеті» деген түсініктің орнына қолданылып жүрген бұл «хюгге» басқа ел азаматтарының мақсатына, тіпті арманына айналды. Медиа сіз Қазақстанда тұрсаңыз да, өз «хюггеңізді» жасап алыңыз деген сыңайда ақыл айтады. Асылында, «хюгге» баспасөзде алғаш рет ХІХ ғасырда қолданылған екен. Collins English Dictionary мәліметіне сүйенсек, «хюгге» танымал сөздер тізімінде «Брексит» сөзінен кейін екінші орында тұр екен. Ендеше, бақыттың формуласын іздейтіндер көп болып тұрғаны ғой.
Біткен іске сыншы көп. The Guardian колумнисі Майкл Бут «Шамамен мінсіз адамдар. «Скандинавия жұмағындағы» өмір туралы шындық» кітабында даниялықтар бақытының кілті олардың қалтасының қалыңдығы мен аз жұмыс істеуінде деген ойымен бөліседі. Одан бөлек, Дания антидепрессанттар тұтыну бойынша әлем елдерінің көшін бастайды екен.
«Мемлекеттер азаматтар, кәсіп пен үкіметтің институционалдық және саяси шеңбер негізінде өзара әрекеттесуі үшін жағдай жасауы керек» делінген БҰҰ World Happiness Report зерттеуінде. Халықаралық ұйым оған қоса бақыт пен мемлекеттің байланысы екі жағдайда тоғысады дейді. Мемлекет адамдардың бақытына әсер етіп қана қоймай, тікелей жауапты.
«Алдыңғы қатардағы елдер бақытқа қажетті жағдай қалыптастырып үлгерген. Олар – өз байлығын жақсы тұрмыс үшін қолдана білгендер», деп түйіндейді Бақытты зерттеу институтының негізін қалаушы әрі директоры Майк Викинг.
«Бақытты халық» рейтингісінде 156 мемлекет арасынан еліміз 50-орынға жайғасыпты. Қазақстан ІЖӨ көрсеткіші, әлеуметтік қолдау, саламатты өмір бойынша жақсы нәтиже көрсеткенімен, жомарттық, шешім қабылдаудағы еркіндік, жемқорлық бойынша әлі де атқарар шаруа жеткілікті екендігін көрсетіп отыр.
DataSight әлеуметтiк және бизнес зерттеулер агенттiгiнiң директоры Ілияс Тілеубергенов адам өзін бақытты сезіну үшін отбасына да, жұмысына да көңілі толуы керек дейді. «Азаматтар өз өміріне көңілі толған жағдайда мемлекет те бақытты болады. Менің ойымша, үкімет ең әуелі «Азаматтарымыздың бақытына не әсер етеді?» деген сұраққа жауап іздеуі тиіс. Жалпы, ортақ формула жоқ деп ойлаймын. Өйткені халықтардың құндылығы әртүрлі. Ал біздің бақытымыз құндылықтарға байланысты. Жалпы, халықтың жай-күйіне әсер ететін факторлар көп. Ол тек саясат пен экономика емес, моральды да қамтиды. Қоғамның бақытты бөлшегі болу үшін адам алдымен өзі тұратын үйде өзін жақсы сезінуі тиіс. Міне, осы жерде тұрғын үй мәселесі туындайды. Ол тек қолжетімді болмай, жайлы да болуы керек. Олай болса мемлекетке нарықты бақылауға тура келеді. Отбасы мүшелерімен қарым-қатынасы да маңызды. Өйткені біздің ең алғашқы қарым-қатынасымыз отбасынан басталады. Одан кейін адам әріптестерімен, басшылығымен жақсы болуы керек. Жұмыстың мәні, мағынасы болғаны да абзал. Қыруар ақша тапса да, адам қоғамға пайдалы, адамзатқа керек қызмет жасауы қажет. Қоғамда мемлекеттің заңы сияқты жазылған, салт-дәстүр сияқты халқымыздың жазылмаған ережесі бар. Олардың да орындалуы шарт. Әділдік пен теңдік қамтамасыз етілуі маңызды. Адамдар арасындағы байланыста әділетсіздік болса, бұл да адамның жай-күйіне әсер етеді. Яғни көңіл тыныш болмайды. Ал көңілдің тыныштығы – бақыттың белгісі», деп түйіндейді әлеуметтанушы.
Түрік ақыны Назым Хикмет те «Бақыт – таңертең жұмысқа, ал кешке үйге асығу» депті. Өмірдің қай саласында болсын өзіңді еркін сезініп, үйлесімде болу да адамның бақытты болуына әсер ететін көрінеді. БҰҰ ендігі рейтингісін жасағанда сізден «өміріңізге көңіліңіз тола ма?» деп сұраса, сіз қалай жауап берер едіңіз, оқырман?
