ИМАНЫ – АҚИҚАТ, ИЛАНЫМЫ–ТАРИХАТ

Сағат Арынов! Бұл есім қазақ оқыр­мандарына жақсы таныс. Оны танып қана қоймайды, оның қа­ла­мынан шыққан туындыларды құнт­тап, құнығып оқиды. Құнығып оқи отырып, оларды көңіліне тоқып оқи­ды. Оның зерттеу-талдамалы, та­ным­дық еңбектері мен мақалалары елі­міздің бас газеті “Егемен Қа­зақ­станнан” бастап талай баспасөз бетінде жиі жарияланып тұрады. Мен Сақаңның көркем тілін жыға танитынмын. Соның өзінде, қазақ баспасөзінде – респуб­ли­ка­лық, Жамбыл облыстық, Шымкент өл­келік газеттері мен радиосында жұмыс істей жүріп, талай очерк жазған, әуелден Сарыарқаның саф сау­малын жұтып, халық тілін зер­де­сіне құйып, құмарын қандырған жақсы жазушының қалам қарпуы мен ұстанған бағыт-бағдары ұнады. Сақаң осыдан біраз жыл бұрын “Ақиқаттың жолы алыс” (шығар­ма­лар) деген жақсы кітапты оқыр­ман­дар назарына ұсынды. Бұл – автордың естеліктері, очерктері, мақалалары мен өлеңдері. Бүгінгі әңгіме ол кітап туралы емес, сондағы автордың қаламынан туған елеулі еңбектері, Сақаңның жур­на­листік шеберлігі, оның шығар­ма­шы­лық өмір жолы туралы оқыр­мандармен сыр бөлісу болып отыр. Естеліктің де естелігі, естісі бар. Жазылу мақамы оқыған сәтте жа­ның­ды баурап, жадыратып жіберсе, сол жақсы. Қалай десеңіз де, С.Ар­ынов әр естелігінде тарихи оқи­ғалар және өзі туралы, ет-бауыр жа­қын­дары, тарихи тұлғалар жөнінде сұң­ғыла білгірлікпен, білім­дар­лық­пен қалам тартады. Автор соның бәрін көр­кем тілмен, жатық стильмен баян еткен. Қалай дейсіз ғой? Әкесі мен ана­сы туралы сол кісілердің заман­дас­та­рының ой-пікірін, ой-орамдарын айта отырып, сізді ара-кідік өзінің іңкәр адамдарына, жүрегіне ұялаған жандарға, олардың адами, рухани асылдығына тәнті етеді. Мұсыл­ман­дық, имандылық, инабаттылық Сақаңа сол кісілерден дарығанына куә боласыз. Естелік осылай жазылу керек. Автор осыны меже еткен. Сақаңның әкесі Арын ақсақал – елге сыйлы, елім, жерім деп еңіреп өткен бекзат адам. Шешендігі мен саятшылығының өзін автор әдемі штрихтармен бере отырып, бір Құ­да­йына құлшылық еткен мұсыл­ман­шылығы бар зерек те, ерек адам болғанын айтады. Сол діндарлығы үшін сталиндік зобалаңның зор­лығын да көрген. Сонау Жаңа­а­р­қадан үдере көшіп, Сарысуды бетке алған Та­рақ­ты тайпасының талай аза­маттарын соңына ертіп, сол Сары­суды мекен еткен жылда­рын­дағы, талай ша­руа­шы­лықты, елді басқарған аза­мат­тарға ағалық ақыл-кеңесінің ғибраты да мол болды. Арекеңнің ағайыны Бай­жанның мына сөзіне құлақ түріңізші: “... Менің туыстығым өз алдына, әкеңмен түйдей құрдаспын. Күні кеше Арын ажалдан алып қалған болатын. Бұл ұзақ әңгіме, бірде реті келсе айтып берермін. Жарықтық өте қаншыл еді. Соның арқасында Әл­еу­ке-Көгедейдің жел жағына пана бол­ды, ақыл-парасатымен үлкен-кіші де­мей аға болды, сыртқа айбын, бә­рі­міз­ге құндыз жаға болды”, деуі әлгі пі­кірімізге куәлікке жүреді ғой деймін. Анасы туралы да сағыныш са­рыны, іңкәрлік лебізі аз емес. Бұ­лар­дың бәрі де этнографиялық әсерлі әңгіме. Ғабит Мүсірепов жазатын Ұлпан сияқты Үлкен жүректі Ананың суретін көз алдыңа әкеледі! “Иманды болғыр анам – Бибі Айша ақылды, өте мейірімді, ағайын арасының дәнекері, жетім-жесірді есір­кегіш, абысын-ажынға әсте да­уыс көтермейтін, алыс-жақынға бірдей қарайтын көпшіл адам болатын. Қазақтың қол өнерінің ай­тулы шебері еді. Ою-өрнек салуда, киім тігуде, сырмақ сырып, алаша тоқуда, тұскиіз жасауда, киіз үйдің ішін әсемдейтін алуан түрлі жіптен тоқылатын, өрілетін бұйымдарды жасауда, шым ши орауда әбден ше­бер-іскерлігімен бүкіл ауыл-аймаққа белгілі болды”, дейді автор. Бұл өзі бүгінгі жастарға өнеге, үлгі ғой. Соны жазу да ғанибет емес пе! Қазақтың ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын естіп өскен Бибі-Айшаның суырыпсалма ақындығы да болған екен. Оған Арекеңнің інісі Мәден қайтыс болғандағы ұзақ жыр-жоқтауы дәлел бола алады: Аяулы менің арысым, Алашқа жеткен дабысың. Амал бар ма, ой Алла-ай, Сабырмен тәубе қылайын. Нұрға толып қабірің, Жолдасың болсын иманың! – деген жолдардан аналық іңкәрлік сезімі атой салып тұр ғой! Сақаңның ел мен жер туралы, та­рихи тұлғалар туралы аса біл­гір­лік­пен алған тақырыбын тақаусыз иге­ріп, жеріне жеткізіп жазатындығы көп­теген очерктерінен де аңға­ры­ла­ды. Енді Сақаңның ақиқат жо­лын­дағы риясыз адалдығына тоқ­та­ла­йын. Өзі қазақ журналистикасының ақ жолынан өтіп, ғұмыр бойы әділет­тікті ту еткен қаламгер бол­ға­ны­на сырттай риза болып жү­ре­тінмін. Қазір ел тарихы, тіл, діл, жер туралы әңгіме әркімді ойлантады. Сақаң бұл тұрғысында туралығын айтады. Бұл орайда оның аса сүбелі ма­қа­лаларына да тәнті болдық. Шын­дықты, ақиқатты айту үшін дег­дар­лық, адал сөйлеу керек. Әсте де қа­ламын қолынан түсірмеген жазушы-журналист ағамыз мына заманның ағымына қарай ақ сөйлеп, адал­дық­ты айтудан жасқанып та, жалтарып та көрмей келеді. Тарих – танымдық ғылым. Қа­зақ тарихына абай болу керек. Ұлы Мұхтар, Сәбең мен Ғабең және тағы бас­қа да көрнекті жазушылар бұл жағына жағыпар болатын. Сақаң қазақ тарихын жақсы біледі. Қай­сы­бір авторлардың тарихи мақа­ла­ла­рындағы қателерін іліп, біліп айтады. Сақаң “Қазақ әдебиеті” газетінің 1998 жылдың басындағы санында жарияланған “Барыс жылында қан­дай бойтұмар болады?” деген бет­аш­ар­ында Сәкен мен Міржақып туралы “ғасырымыздың ғажайып қалам­гер­лері еді” деп мақтаныш сезімімен жаза отырып, белгілі ғалым, марқұм С.Ақатайдың (ол кезде автордың көзі тірі болатын) сол нөмірдегі сұх­бат­ын­да Сәкен Сейфуллинді қазақ хал­қы­ның “сатқыны” деп айыптап, классик ақынымыздың аруағына тіл тигізетін адасуларын, қаперсіздігін әділ әшкерелейді. Оны Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың С.Сей­фул­линге берген әйгілі тарихи әділ баға­сын келтіріп, бәрін де сабаларына тү­сіреді. Ал Сақаңның “Сәлем де Көк­ше­т­ау­дың биігіне…” (Сәкеннің туған елмен қоштасқан соңғы өлеңі, “Қазақ” газеті, 2-9 қазан, 2009 ж.,) деген танымдық эссе-естелігі бүгінгі оқырмандар үшін ұлы ақынға аса қимастық сезімін ұялататын ұмы­тыл­мас туындысы болып қалды. Сонда Сақаң былай деп жазған еді: “…1959 жылы күзде біздің үйге Жаңаарқадан менің үлкен наға­шы­ларымның бірі Әбдіғаппардың за­йыбы, нағашы жеңгем Әдікен қо­нақ­қа келді… Апам екеуінің әңгімесі әсте толас­тамайтын… Содан ойына кенет бірдеңе түскендей басын шалқайта көтеріп: – Қыз-ау, – деп анама жалт қарап күліп қойды. Шешем жетпістен асса да ол баяғы әдетінше бұл кісінің атын атамайтын. – Сізге Сәкенмен түрмеде не қилы азапты басынан кешіп, Сібірдің бір меңіреу қиырында он бес жыл айдауда жүріп, Сталин опат болған соң оралған өзіміздің елдің бір адамы жақында Атасуға кел­генде Сәкеннің туған елмен қош­тас­қан өлеңін айтып беріпті. Мұны естігенде Жаңаарқада жыла­маған адам қалмапты. Қайран ерім, тозақ отына күйсе де елін, жерін ұмытпай қа­сіретін өлеңге айналдырып, сәлем жолдапты. Соны жаттап алып едім. Иә, былай: Сәлем де Көкшетаудың биігіне, Бауырында ойнақ салған киігіне. Ұсталып, “халық жауы” боп кетіп барам, Қайтып кеп оралам ба үйіріме. Халқыма оқ атқам жоқ, атпаймын да, Халқымды сатқаным жоқ,                              сатпаймын да. Қамалып, “халық жауы” боп кетіп барам, Білемін, бұл сапардан қайтпаймын да. Жауым деп халқым мені ойламасын, Сәкенін кейінгі ұрпақ есіне алсын. Кеудемде ат басындай арман кетті-ау, Шіркін-ай, мұны қайтіп ұмытарсың?!.. Өлеңді айтқанда Әдікен жеңе­шем шыдай алмай, егіле жылап жі­берді. Оған апам қосылды. Менің де оңып тұрғаным шамалы. Дереу қағаз бен қаламға жармастым. Сәкен на­ға­шымның етжүрегі елжіреп, ел-жұрт­қа қапастан жолдаған қоштасу өлеңі осылайша хатқа түсті”, деп автор ақиық ақынның адалдығы мен ақылақтығының тамаша жан сырын бүгінгі ұрпақтың, жаңағы қапер­сіз­дердің есіне салады. Бұл – тәжірибелі журналистің көкірек көзімен жазылған парасатты пайымдары. С.Арыновтың “Ата-баба, зәу­за­ты­мыз кім?” дейтін шежіре-очеркінің де ғылыми-тарихи танымдық жүгі же­тіп артылады. Оларда көненің көзі бол­ған, заманында батырлығымен, шешендігімен аты шыққан атала­ры­ның өмірлерінен мол деректер келтіріледі. С.Арыновтың поэзиядағы кесек шығармалары да жетерлік. Оның “Қайран, менің қазағым”, “Әке тағы­лы­мы”, “Ақын мен әкім”, “Қайда жүр, Сарысудың жақсылары” дейтін толғауларының, балладалары мен мысалдарының айтар ойы, көркемдік деңгейі биік. Бұл орайда, ардагер ақын Мұзафар Әлімбаевтың: “Қайсы өлеңің болса да тебіреністен, үлкен тол­ғаныстан туған екен. Әлбетте, әдемі ақындық төркіні – сол! Лек­си­коның бай, шұрайлы екен. Өрнекті бейнелер мен тың айшықтар ақын­дық қуатты танытса керек”, деген лебізі де ойға қонады. Менің Сақаң туралы жазуым көптен көкейімде жүретін. Және мен оның шәкірті болдым, азаматтық, адами қасиеттерінен үлгі алдым. Ор­талық Комитет мені үлкен жұ­мысқа шақырғанда қимай тұрса да жас­ты­ғымды ойлап, аудандық партия ко­ми­тетіне айтып, жауапты қыз­ме­тімнен босатып жіберді. Жас шағымда, қалам ұстаған кезде ағалық-жағалық жасап, өзінің қанатының астына алды. Бұл орайда мен қалам ұстаған ұзақ жолымдағы Сақаң, республикаға белгілі журналистер Баттал Жаңабаев, Баянжан Мәдиев, Ұзақ Бағаев, Әбділда Дүйсенов сияқты ұстаз­да­рым­ның да ұмытылмас ұлағатын, бел­гілі ғалым-журналист Әбдеш Қал­мырзаевтың да шапағатын көрдім. Мұны мына зымырап өтіп жатқан заман көшінде, біразы бақилық болып, көзі тірілерінің жастары ұл­ғайған шақта ақжайлауым-аға­ла­рым­ды еске алу да бір ғанибет деген ниетпен айтып отырмын. Сақаңа бүгінгі сексеннің сеңгіріне шыққан шағында айтар ақ ниет те, ақ адал тілек те: қайырлы басталған өмірлік Желмаяңыз шалдықпасын, шабытыңыз шалқып, қолыңыздан қарымды қаламыңыз түспесін, деректі прозаның, ұшқыр поэзияның май­тал­ман майдангері ретінде өміріңіз бұдан да ұзақ болсын! Өзіңіз жазғандай: Білмекке бір ақиқат, Ақтардым көп тарихат, – деген мұратыңызға жете беріңіз! демекпіз. Мырзабай КЕҢБЕЙІЛ, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі, “Егемен Қазақстанның” ардагер-қаламгері. АСТАНА.