Пандемияның пайдасы
Сауданың мұндай түрі бізде бұрын да болған. Бірақ қарқыны сәл бәсеңдеу еді. Оған халық та көндіге қоймаған-ды. Коронавирус таралып, құндылықтар өзгерген тұста жер бауырлап жатқан электронды сауда еркін тыныстай бастады.
Жалпы, біздің елдегі электронды сауданың тарихы аса бір терең де емес. Алғашқы интернет-дүкендер жаңа ғасырдың келуімен пайда бола бастады. Пандемияға дейін ел Үкіметі отандық сауданың ішкі және шетелдік интернет-алаңдарға шығуына басымдық беріп келді. Былтыр басталған пандемия осы процесті айтарлықтай жеделдетті. Карантиндік шектеулер сауда қатынастарының басым бөлігін электронды форматқа ауысуға мәжбүр етті.
Ел Үкіметінің ресми ақпараттық ресурсы таратқан дерекке сүйенсек, былтыр бөлшек сауданың жалпы көлеміндегі электронды сауданың үлесі 1,1 трлн теңгеден асқан. Оның 1 трлн 19 млрд теңгесі ішкі интернет-алаңдарға, 144 млрд теңгесі шетелдік интернет-алаңдарға тиесілі. Сондай-ақ бөлшек тауар айналымының 9,7 пайызын электронды сауда құраған екен. Бұл дегеніміз – 11,6 трлн теңге.
Интернеттегі сатып алушылар саны шамамен 20 пайызға өскен. Яғни көрсеткіш 2019 жылы 3,2 миллион адамды құраса, былтыр белсенді сатып алушылар саны 3,8 миллион адамға дейін жеткен. Бүгінде біздің нарықта 650-ге жуық интернет-дүкен жұмыс істейді.
2018 жылы электронды сауда нарығының көлемі 2017 жылмен (174 млрд теңге) салыстырғанда екі есе ұлғайған – 269 млрд теңге. 2018 жылы бөлшек тауар айналымының жалпы көлемінде электронды сауданың үлесі 2,9 пайызды құрады.
Алыстағы Alibaba
Қазақстанда отандық тауар өндірушілерді халықаралық сауда алаңдарына шығару бойынша жоспарлы жұмыс жүргізілуде. Дені Alibaba.com сауда алаңын таңдауда. 2020 жылдың қорытындысы бойынша 100 компания осы платформада «Алтын жеткізуші» аккаунтын иеленді. Оның ішінде 71 компанияның аккаунты нақты жұмыс істеп тұр. Кәсіпорындарға жасалған көмектің нәтижесінде 18,1 млн доллар көлеміндегі отандық өнім сатылып, 4 мыңнан аса қазақстандық тауар Alibaba.com-ға орналастырылды.
– Қазіргі таңда 50 компания (іріктеу 2020 жылдың қараша айында өткізілді) «жетілу» сатысында тұр. Әлеуетті сатып алушылармен келіссөздер жүргізілуде, өнімнің сынамалы партиялары жіберілуде. Биыл әйгілі сауда алаңына шығудың үшінші кезеңі жоспарланып отыр. Осы жылы платформаға тағы 50 компания шығады деп күтілуде. Оң тәжірибеге сүйенсек, 2022 жылдың орта шегінде экспорттық жеткізілімдердің жалпы көлемін 50 млн доллардан 100 млн долларға дейін ұлғайтуға болады, – дейді QazTrade қазақстандық сауданы дамыту орталығы» АҚ бас директоры Азамат Асқарұлы.
Amazon – арман емес
Осы жылдың мамыр айынан бастап Қазақстан әлемдегі ең ірі электронды сауда платформаларының бірі Amazon-ның «рұқсат етілген» тізіміне енгізілді.
– Біздің кәсіпкерлер Amazon-ға кіру үшін «рұқсат етілген» елдердің тізімінде болуы қажет-тін. Яғни сауда алаңында операцияларды жүргізу үшін біздің мемлекетте заңды тұлға мен банктік шот ашылу керек еді. Біз бұл белесті де еңсердік. Қазақстан сатушы елдердің тізіміне қосылды. Енді отандық кәсіпкерлер тікелей қазақстандық банктер арқылы төлем қабылдап, сауда жасай алады. Бұл – елдегі электронды сауданы дамыту мен отандық тауарлар экспортын ілгерілетудегі сәтті қадам. Өйткені Amazon-ға шығу – үлкен жетістік. Аталған платформа шағын және орта бизнеске үлкен жол ашуда. 1,9 млн шағын және орта кәсіпкерлік мұндағы бөлшек сауданың 60 пайызын құрап отыр, – дейді Азамат Асқарұлы.
188 елдің сатушылары тіркелсе де, Amazon-ның әлемнің 200-ден астам елінде жүздеген миллион белсенді клиенттері бар. Былтыр оның таза сатылымы 386,1 млрд долларды құрады.
Озық Ozon
Ozon деп отырғанымыз – ресейлік e-commerce-нің алыбы. Оның тұрақты сатып алушылар базасы 16 млн адамнан асады. Ал ай сайынғы пайдаланушылары 80 млн адамнан кем түспейді. Мұнда киім мен азық-түліктен бастап косметикаға дейінгі 20 түрлі санаттағы тауарлар ұсынылған. Әлбетте, Ozon қазақстандық кәсіпкерлер үшін үлкен әлеуетке ие.
Енді кез келген қазақстандық өндіруші осы бір әмбебап сауда алаңында өз тауарын ұсына алады. Бізде өндірілетін аяқкиімдер, зергерлік бұйымдар мен ауыл шаруашылығы өнімдері бұған дейін де Ozon-да сатылатын. Алайда қазақстандық компаниялар Ресей Федерациясының аумағында филиал ашуға мәжбүр болды. Бұл бизнес үшін тиімсіз әрі қымбатқа түседі.
– Логистиканы жетілдіру жергілікті бизнестің Ozon-ға шығуына ықпал етті. Енді қазақстандық кәсіпкерлер Ресейге тауарларды тікелей клиентке дейін өздері немесе сырттағы тасымалдаушылардың көмегімен жеткізе алады. Сондай-ақ жақын уақытта Ozon қазақстандық бизнестің тауарларын Ресейге тасымалдайтын серіктес логистикалық компаниялардың тізімін ұсынады. Бұдан бөлек қазір Ресей мен басқа да өңірлерге жеткізу үшін отандық тауарларды қоймалау мүмкіндігі пысықталуда, – деп нақтылады QazTrade басшысы.
Еліміздің Сауда және интеграция министрлігі басқа да сауда алаңдарымен келіссөздер жүргізуде. Ондағы мақсат – қазақстандық өндірушілер үшін түрлі сауда алаңдарын барынша қолжетімді ету. Мәселен, ауыл шаруашылығы нарығындағы бірегей ақпараттық-сауда платформасы саналатын Mundus Agri алаңына шығу міндеті тұр.
Бейхабар бизнес
Өкінішке қарай, көп жағдайда отандық компаниялар сыртқы экономикалық қызметті жүргізу мүмкіндіктерінен бейхабар. Ел Үкіметінің ресми ақпараттық ресурсы таратқан дерекке сүйенсек, отандық компаниялардың 20 пайызы уақтылы ақпарат алып тұрсақ деген ниет білдіріпті. Осыған орай Үкімет халықаралық электронды сауданың әлеуетті қатысушыларын ақпараттық сүйемелдеуді қолға алды. Ақпараттандыру ресми арналар, яғни порталдар, телеграмм-арналар, салалық чаттар арқылы жүргізіледі.
– Бизнесті ақпараттық қолдау аясында Amazon, Rakuten, «ТрейдКи», GlobalSources және бірқатар ресейлік алаңды қоса алғанда, ірі халықаралық электронды сауда платформаларына 6 шолу жасалды. Сатып алушылар мен сатушыларды біріктіретін News Community сауда платформасы қатысушыларға нарықтың негізгі жаңалықтарын, баспасөз хабарламаларын және негізделген шешімдер қабылдау үшін анықтамалық ақпаратты ұсынады. Бұдан бөлек Халықаралық сауда орталығымен және Еуроодақпен бірлесіп, біздің елде Орталық Азиядағы өңірлік және халықаралық сауданы қолдау жөніндегі Ready4Trade Central Asia ұзақ мерзімді жобасы іске асырылуда, – дейді Азамат Асқарұлы.
Аталған жобаның бірінші модулі аясында онлайн-сауданы жүргізу бойынша шағын және орта бизнесті оқыту мәселелерімен айналысатын 9 ұлттық бизнес-тренер оқытылған. Тоқыма, тігін ісі, қолөнер және агробизнес саласында жұмыс істейтін шағын және орта бизнестің 45 өкілі іріктеліп алынды. Сондай-ақ қазіргі уақытта екінші модульге дайындық жұмыстары жүргізілуде. Ол 2022 жылғы мамырға дейін жалғаспақ. Ready4Trade Central Asia жобасын іске асырудың нәтижесінде өз бизнесін онлайн-ортада белсенді жүргізетін отандық кәсіпорындар пулын қалыптастыру көзделіп отыр.
Сонымен қатар студенттердің көп бөлігін электронды сауда негіздеріне оқыту мақсатында Сауда және интеграция министрлігі биыл онлайн-бизнестегі табысты кәсіпкерлерді тарта отырып, арнайы оқыту модулін іске қосуды жоспарлауда.
Жалпы, Үкімет шағын және орта бизнес субъектілерін онлайн режімге көшуге ынталандыруды көздеп отыр. Ол үшін әлемнің дамыған елдерінде, айталық, Сингапурда табысты қолданылатын тәжірибеге сәйкес онлайн-дүкен құрудағы бизнес шығындарын өтеу шарасы ұсынылмақ. Сондай-ақ Қазақстанда электронды сауда субъектілерін табыс салығынан босату жеңілдігін алу үшін салық заңнамасының талаптарын пысықтау мәселесі көтерілуде.
Бұдан бөлек бүгінде Сауда және интеграция министрлігіне инвесторлар тарапынан фулфилмент-орталықтар құру туралы ұсыныстар келіп түсуде. Бұл ретте 2025 жылға қарай «Қазпоштамен» бірлесіп, еліміздің барлық өңірінде 16 фулфилмент-орталықты іске қосу көзделген.
Біздің бренд
Былтыр қазақстандық өндірушілердің шетелге сатқан тауарларының тізімі 4,6 мыңнан асты. Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтановтың айтуынша, елімізде өндірілген өнімнің негізгі бөлігін Ресей, Қытай, Біріккен Араб Әмірліктері, Бразилия, Аустралия, Канада, Сингапур, Оңтүстік Африка Республикасы сатып алған. Осы орайда шетелге сатылған өнімдердің ішінде өңделген тауарлардың да барын атап өткен жөн. Өңделу дәрежесі әртүрлі болса да, Made in Kazakhstan брендімен шекара асырылған тауарлардың үлесі көбейіп келеді.
Мәселен, біздің кәсіпкерлер Канадаға гидравликалық жүк крандарын, балық филесін экспорттады. Иә, мұхиттардың ортасында орналасса да, канадалықтар біздің балықтың филесін тұтынып отыр. Сондай-ақ бұл елге мұнай өнеркәсібінде қолданылатын құбырлар жіберіледі.
Қазақстан Францияға авиация өнеркәсібіне арналған тікұшақтардың бөлшектері мен өлшеу құралдарын жеткізеді. Нидерландқа теңізде қолданылатын жер снарядтары, Грекияға қаданы қағуға және алуға арналған жабдықтар, ал Швейцарияға дәрілік заттар экспорттайды.
Алжир Қазақстаннан қуат сорғыларын, мойынтіректер мен гайка кілттеріне арналған бастиектерді сатып алады. Аргентина арматура, Ирландия бұрғылау жабдықтары мен гидравликалық қондырғылардың бөлшектерін импорттайды.
Сонымен қатар шетелге қоспаланбаған алюминий, металл прокаты, мыс, ферросилиций, қорғасын, феррохром, фосфор, күкірт жөнелтіледі. Сұйытылған бутан мен пропан ондаған елде үлкен сұранысқа ие. Өткен жылдың өзінде біздің ел шамамен 600 млн долларға сұйытылған газды экспорттады. Қазақстан амин қышқылдарын, нуклеин қышқылдары мен тұздарын, глюконий қышқылын да сатады. Сигареттер, газдалған сусындар, аккумуляторлар, локомотивтер, автомобильдер, тұрмыстық химия мен тамақ өнеркәсібінің өнімдері, кондитерлік өнімдер, киім, автохимия... Шекара асырылатын өнімдердің тізбегін осылай жалғастыра беруге болады.
Бақыт Сұлтановтың айтуынша, елордада 10-ға жуық адам жұмыс істейтін шағын компания бар. Олар Өзбекстан мен Вьетнамға парашют экспорттаумен айналысады. Кішкентай қораптарға салынған отандық жылыжайларда өсірілген қара өрік пен таңқурай Біріккен Араб Әмірліктерінің дүкендерінде сатылады.
Қазақстан раковиналарды, унитаздарды, себезгі кабиналарын экспорттаумен де айналысады. Мұның барлығы Қарағандыдағы отандық зауытта өндіріледі. Мұндай зауыт Орталық Азияда біреу-ақ. Оның өнімдері еуропалық технологиялар бойынша жасалған.
Айтпақшы, Coca-Cola бөтелкелеріне арналған қақпақтар да Қазақстанда өндіріліп, экспортқа жіберіледі.
– Қазақстанда өнімнің көптеген түрі өндіріліп, экспортталады. Еліміз біртіндеп жаһандық өндірістік және сауда тізбектерінен өз орнын алуда. Отандық тауарлардың өзге континенттерде сұранысқа ие болуы саясаттың дұрыстығын көрсетеді. Әрине басқа елдердің өнімдерімен бәсекелестіктің бары рас. Бірақ бәсекелестік қазақстандық тауарларды одан әрі жақсартуға және жергілікті, сондай-ақ шетелдік тұтынушылардың сұранысына ие болуға ынталандырады. Үкімет отандық тауарлардың сапасын арттыруға күш салуда. Өйткені отандық бизнес ішкі, сыртқы нарықтарда өзін жайлы сезінуі қажет, – дейді Азамат Асқарұлы.
Оқу көптік етпейді
«Еңбек» нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «Бастау Бизнес» жобасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқытуға бағытталған «Жаппай кәсіпкерлікті дамыту» бағыты бар екені белгілі.
Жобаның оқыту бағдарламасы 12 модульден тұрады. 11-модуль «Бизнеске арналған электронды қызметтер» деп аталады. Ол «Электронды сауда» бөлімін (satu.kz, olx.kz), сондай-ақ www.mp.kz, www.skс.kz электронды алаңдарындағы жұмысты қамтиды. «Бастау Бизнес» жобасының операторы – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. «Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы – оқыту операторы.
Карантин жағдайында бизнесті дамыту үшін бағдарламада электронды сауда алаңдарында, интернет-дүкендерде және www.ebay.com, www.etsy.com, www.amazon.com секілді маркетплейстерде жұмыс істеу туралы білім алу қарастырылған. Мақсат – кәсібін жаңа бастаған кәсіпкерлерді өз бизнесін қазіргі эпидемиялық жағдайда бейімдеуге және www.ebay.com, www.etsy.com секілді түрлі онлайн алаңдарда тауар сатуға үйрету.
Былтыр 33 183 адам оқудан өтіп, 14 397-сі өз бизнесін ашты. Жалпы, жүргізіліп жатқан жұмыстың нәтижесінде электронды сауданың үлесін 15 пайызға дейін арттыру, белсенді онлайн сатып алушылар санын 7,7 млн адамға жеткізу жоспарлануда.
Экспортты қолдау
Қазақстан экспорттаушыларға түрлі қолдау шараларын ұсынып келеді. Мәселен, жыл басынан ведомствоаралық комиссияның 14 отырысы өткізіліп, онда 89 субъектінің 3,5 млрд теңге көлеміндегі 164 өтінімі мақұлданған. Оның ішінде отандық өңделген тауарларды ілгерілетуге (жарнама, қойманы жалға алу, сертификаттау, көрме) субъектілерден 48 млн теңгеге 5 өтінім келіп түскен. Сондай-ақ 86 субъектіден тасымалдауға қатысты 3,4 млрд теңгеге 159 өтінім қабылданған. Мұнда темір жолмен, автомобильмен, әуе кемелерімен және теңіз арқылы жеткізу мүмкіндіктері қарастырылған.
Мақұлданған өтініштердің 54-і шағын кәсіпкерлік субъектілерінен, 19-ы орта, 16-сы ірі бизнес өкілдерінен түскен. Мақұлданған өтінімдер ішінде 844 646 980 теңге жоғарғы бөліністегі, 2 271 603 226 теңге орта бөліністегі, 384 516 317 теңге төменгі бөліністегі тауарларды жеткізу шығындарын құрайды. Бірінші жартыжылдықтың қорытындысы бойынша, бөлінген қаражаттың 60 пайызы игерілген.
