Өткенге тағзым өнегесі

Халқымыздың тарихында мерейі тасыған мәртебелі дәуірлермен қатар, тар жол тайғақ кешкен қасіретті ке­зеңдер аз болған жоқ. Солар­дың бірі 1920-1950 жылдар ара­лығында жүргізілген саяси қуғын-сүргін мен ашаршылық екені белгілі. Кеше, осынау солақай режім мен тоталитаризм құрбандарын еске алу кү­ніне орай Ақмола облысының Ақмол елді мекеніндегі «АЛЖИР» мұражай-мемориал­дық кешенінде жазықсыз жапа шеккендердің рухына тағзым етіліп, «Зерде» ескерткіш қабырғасына гүл шоғын қою рәсімі өтті. Оған Мемлекеттік хат­­шы Гүлшара Әбдіқалықова, мем­­лекеттік органдардың өкіл­дері, мәслихат депутаттары, қо­ғам қай­раткерлері, «АЛ­ЖИР» тұт­қындарының ұрпақ­тары мен елорда тұрғындары қатысты. Мемлекеттік хатшы Қа­зақ­стан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Біз төтеп бере білдік, сталинизмнің бүкіл кінәсіз құрбандарына көмектестік, өз төңірегімізге барлық этностар мен конфессияларды біріктіре отырып, өз тәуелсіздігімізге бейбіт жолмен қол жеткіздік», – деген сөзіне тоқталып өтті. Сонымен қатар, Г.Әбді­қа­лықова: «Өткеннің өкінішті кезеңдерін еске алсақ, 1921 жылы елімізді басқаруға келген Филипп Голощекин Қазақстанда Кіші Қазан төңкерісін жүргізу саясатын ұстанғанын аңғарамыз. Со­ның салдарынан ұлт зиялы­лары жаппай қуғындауға ұшы­рады. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» деген ұжымдастыру ұранымен науқанға кіріскен белсенділер республикадағы 40 млн.-нан астам мал басының қырылуына әкеліп соқтырған қитұрқы саясатты жүзеге асырды. Халық жаппай ашаршылыққа ұшырап, салдарынан елімізде 1,5 млн.-ға жуық адам қаза тапты. Қазақ халқы ашаршылыққа дейінгі санына араға жарты ғасырға жуық уақыт салып, зорға жетті. Тәуелсіздік жылдарында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Тарих – өткеннің сабағы. Біз өткенімізге қарап, ертеңімізді түзеуіміз керек», – деген сындарлы сөзі тарихи сананы жаңғыртуға, ұлттық рухтың өрлеуіне жол ашты. Егемендіктің ширек ғасырында ел тарихының көмескі беттері қайта ашылып, мемлекетіміздің соңғы жүз жылдықта жүріп өткен сүрлеуіне жаңаша баға берілуде», – деді. Одан бөлек, Мемлекеттік хатшы 1921-1954 жылдары 3,7 млн.-нан астам адам сотталғанын, оның 640 мыңнан астамы атылғанын, соның ішінде Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Май­лин сияқты Қазақстанның зиялы қауым өкілдері, Кеңес халық комиссариаты басшылары, облыстық партия комитеті хатшы­лары, облыстық атқару комитет­терінің төрағалары және тағы басқа қайраткерлердің болға­нын айтты. Сондай-ақ, Г.Әбдіқалықова қанды қасап кезеңінде қазақ жері­не тұтас халықтардың жер ау­дарылғанына тоқталып өтті. «Үз­діксіз жалғасқан саяси науқандар мен қуғын-сүргіннен есін жия алмай жатқанына қарамастан, қазақ халқы тағдыр тәлкегіне түскен барша ұлыстарды бауырына басты. Кеңестік биліктің пәрменімен қазақ жеріне қоныс аударған сол этностар өкілдерінің барлығы бүгінде Қазақстанда тату-тәтті өмір сүруде. Тар жерде табысқандардың ұрпағы кең жерде келісіп, бүгін тағдыры бір Қазақстан халқы деген ұлы елге айналды. Бейбітшіліктің бесігі атанып, бүкіл әлемге танылды. Төрт тарапты түгел мойындатып, өсу, өркендеу жолына түсті», – деген Мемлекеттік хатшы шыр­қау биікке бет түзеген сайын тари­хымыздағы ол оқиғалардың ешқа­шан ұмытылмайтынын және енді мұндай қасіреттің қайталануына жол берілмейтінін тілге тиек етті. Өз кезегінде «АЛЖИР» тұт­қыны Ксения Никольскаяның қызы, осы іс-шараға Мәскеуден арнайы келген мейман Татья­на Никольская тарихтан тағы­лым алып, қуғын-сүргін құрбан­дарының рухтарына құрмет көр­сетуді ешқашан естен шығармаған қазақ халқына ерекше алғысын білдірді. Т.Никольская «АЛ­ЖИР»-де туып, 6 жасқа дейінгі өмірін темір тордың ар жағында өткізген. «Мен – лагерьде туған ұр­пақтың өкілімін. Адамның ең қы­зықты, ең тәтті кезеңі балалық шағы болса, менің сол сәттерім тар қапаста өтті. Бұл – менің тағ­дырым. Анам да, әкем де осы Қазақстандағы Долинка елді мекенінде орналасқан лагерьде жазасын өтеді. Екі рет 10 жылға сотталған әкемнің ісі 1943 жылы қайта қаралып, жаза мерзіміне тағы да 10 жыл қосылды. Мұндай әділетсіздікке шыдамаған әкем көп кешікпей дүниеден өтті. Оның сүйегі Долинка ауылында жерленді. Мен осы сапар аясында әкемнің басына барып, перзенттік борышымды өтеп, мінәжат етемін. Мүмкін, бұл менің кіндік қаным тамған жерге соңғы рет келуім шығар. Әр келген сайын айдауда жүрген сәттердің салқын лебін сеземін. Ол тарих енді ешқашан қайталанбасын. Өкінішке қарай, мұндай еске алу шаралары Ресейде өткізілмейді. Сондықтан, тарихтың ақтаңдақ жыл­дарын ұмытпай, қуғын-сүргін құрбандарын еске алуға арнайы күнді белгілеп, осындай ке­ремет кешен ашқан қазақ халқына басымды иемін», – деді Т.Никольская. Ал 1938-1943 жылдары «АЛ­ЖИР» мен Долинкада жазықсыз тұтқында болған Мағрифа Қазбе­кованың немересі Зәуре Оспанова жиналған қауымға әжесі туралы естеліктен бір үзік сыр айтып берді. Оның сөзіне қарағанда, М.Қаз­бекова тұтқындалғаннан кейін бес жылдан соң туған қызы­мен алғаш рет осы «АЛЖИР»-де табысқан. «Әжеміз лагерьден босатылғаннан кейін ҚарЛаг-тың 26-нүктесінде қалып, дәрі­гер болып қызмет атқарды. Адал еңбегінің арқасында Қазақ­стан­ның еңбек сіңірген дәрігері атанды. Ол жұқпалы індет­терді емдейтін дәрігер болған еді. Тағдырдың жазуымен мен де дәл сол мамандықты мең­геріп, әжемнің жолын жалғас­тырып келемін», – деген З.Ос­па­нова елімізде осындай ме­мориал-кешеннің жұмыс істеуі келешек ұрпақ үшін мәңгілік сабақ болатынына назар аударды. Іс-шара барысында жазықсыз жапа шеккендердің рухтарына құран бағышталып, бір ми­нут үнсіздік жарияланды. Сон­дай-ақ, кешеннің «Алаш» залында «АЛЖИР»-дің әйгілі есімдері» атты бейнепанорамалы көрме ұйымдастырылды. Онда келушілер Ақмола лагері­нің бұрынғы тұтқындары туралы қысқаша деректерге қа­нығып, бейнесуреттерді тамаша­лауға мүмкіндік алды. Бұдан басқа, мұң тұнған мұражайда «АЛЖИР»-дің бірегей жәдігер­лері» көрмесі өткізілді. Ол жерге 1930-жылдардағы қуғын-сүргін құрбандарының жеке заттары, фотосуреттері және мұ­ра­ғаттық құжаттары қойылған. Аталған материалдар кешен қызмет­кер­лерінің Атырау, Ақтөбе, Ека­­теринбург және тағы басқа қала­ларға жасаған сапарлары нәти­жесінде жинақталған. Одан бө­лек, меймандарға музей залдарына экскурсиялар жүргізіліп, «АЛЖИР»-дің ызғарлы суығы» деректі фильмі мен «1937 жыл. Ерте солған гүлдер» бейнебаяны көрсетілді. Айта кетейік, 2007 жылғы 31 мамырда Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күнінің 10 жылдығы аясында «АЛЖИР» – бұрынғы Ақмола халық жаулары әйелдері­нің лагері орналасқан Ақмол ауы­лында саяси қуғын-сүргін құрбан­дарының «АЛЖИР» мұра­жай-мемориалдық кешені Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен ашылған еді. Кешенде «Қайғы қақпасы» монументі, «Еске алу қабырғасы», сондай-ақ, «Күрес пен үміт» және «Ашыну мен дәрменсіздік» сияқты екі мүсіндік композиция бар. Еламан ҚОҢЫР, «Егемен Қазақстан»