Қайта өрлеу дәуірінде Еуропада ескерткіш тұрғызу қатты өрістеген. Адамның қолымен жасалған ескерткішті пір тұтып, оған табыну, әсіресе, Будда дінінде қатты дамыған. Күні бүгінге дейін буддизмді тұтынатын елдерде оған алып ескерткіштер тұрғызу жалғасып келеді. Мәселен, 1995 жылы Жапонияның Канто аймағында 120 метрлік, 2002 жылы Қытайдың Хэнань провинциясында 128 метрлік, 2008 жылы Мьянмада биіктігі 129 метрлік ескерткіштер орнатылған.
Христиан дінінде де құдайға ескерткіш тұрғызуға қарсылық білдірілмейді. Польшада Айса пайғамбарға ескерткіш 2010 жылы тұрғызылыпты. Оның жерден санағандағы биіктігі – 51 метр, оған дейін ең биік ескерткіш Бразилияда еді.
Адамға арналған алғашқы ескерткіш Ресейде І Петр патшаның кезінде қойылыпты. Өзі құрған әскерге алғашқы болып өз еркімен енген Сергей Бухвостов деген солдатына (артынан майор болған) І Петр 1721 жылы ескерткіш орнатқызған. Ал І Петр патшаның өзіне арналған ескерткішті ІІ Екатерина 1782 жылы Санкт-Петербургте орнатқан. Халық арасында «Мыс салт атты» атанған бұл ескерткіш мүсін өнерінің үздік жетістігі деп танылған. Ат үстіндегі адамның осы бейнесі кейінгі дәл осындай ескерткіштерге әлі күнге дейін үлгі болып келеді.
Қазақстанда алғашқы ескерткіш Амангелді Имановқа орнатылған. Ат үстінде мығым отырған батырды бейнелеген бұл ескерткіш 1947 жылы Алматыда қойылған болатын. Еліміздің ең атақты мүсіншісі Хакімжан Наурызбаев жасаған Алматыдағы Абай (1960 ж) мен Шоқан Уәлихановтың (1969 ж) ескерткіштері мүсін өнерінің озық үлгілерінің бірінен саналады. Екі ескерткішке де жұрттың бәрі көз алмай, ұзақ қарайды.
Қазақстандағы ескерткіштердің ішінде Қарағандыдағы Нұркен Әбдіровтің бейнесі де айрықша. Онда астындағы тұғырымен үйлестірілген батырдың бейнесі жауға қырандай шүйлігіп тұр.
Тәуелсіздік алған жылдары елімізде ескерткіштердің саны еселеп артты. Әсіресе, бұрын есімдерін атауға рұқсат етілмеген, қазақтың бостандығы мен азаттығы жолында азап шеккен тұлғаларға көптеген ескерткіштер қойылып, олардың есімдері жас ұрпаққа жете танытылуда. Алайда, осы ескерткіштердің кейбірі мүсін өнері тұрғысынан қарағанда сын көтермейді. Бір қайнауы жетіспейтін, бір-біріне қатты ұқсап кеткен салтаттылар мен домбыра ұстағандар көп. Арқалы адамның бойында дене күші ғана емес, рух күші де болады емес пе?! Б.Момышұлының «Жонарқа» деген әңгімесінде тапсырмасын алған бір кіші офицердің қушиып кеткен арқасынан оның сужүрек екенін бірден танығандығы айтылады. Сондықтан ескерткіш орнатылатын ерек тұлғалардың арқа-басын қушитпай, біршама ірі қылып салу керектігін қазіргі мүсіншілер ескере бермейтін секілді.
Кеңес Одағы жылдарында мүсін өнері де идеологияның мықты құралдарының бірі болды. Партия көсемдерін халық санасына сіңіру мақсатында әрбір шалғайдағы ауылдарға дейін олардың ескерткіштері орнатылды. Бір мысал, 1982 жылы Алматы облысының бұрынғы Нарынқол, қазіргі Райымбек ауданындағы Текес ауылына студенттік - құрылыс жасағы сапында бардық. Сол ауылда жападан-жалғыз сорайып С.Кировтың ескерткіші тұр... Ал Лениннің ескерткіштері бір қалада бірнешеуден орнағанын да көзіміз көрді. Мәселен, Петропавл қаласында мектептің, институттың, зауыттың, обкомның алдына қойылған төрт ескерткіш бар еді. Мұндай асыра сілтеушілік жаппай орын алып жатты.
Ескерткіштер белгілі оқиғаны есте қалдыру үшін де қойылады. Триумфалды аркалар мен бағаналар, мемориалдық кешендер, тұғырға қойылған көлік немесе қару-жарақ құралдардың қаңқалары, естелік тақташалар және т.б. осыған жатады. Қорыта айтқанда, ескерткіш қоюға жауапкершілікпен қарап, олардың мүсін өнерінің талаптарына сәйкестігі мен көркемдігіне назар аударылып отырғаны жөн болар еді. Өйткені, ескерткіш бір мезеттік дүние емес, ұрпақтарға қалатын тарихи мұра ғой.
Жақсыбай САМРАТ,
«Егемен Қазақстан»