Ойшылдың ХХ ғасырдың басында-ақ (1902 ж.) «Заман, шаруа, мінез күнде өзгереді» деген болжам-тұжырымы бүгінде жаңа дәуірдің басты шындығына айналып отыр.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев та қазіргі заманның сипатты сын-қатері де, ерекшелігі де саяси уақыттың жеделдеуі, болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы деп атап көрсетті. ХХІ ғасырдың екінші онжылдығындағы әлемнің геосаясатының архитектурасы бұрынғы халықаралық геосаяси байланыстарды теріске шығарып, күштердің жаңаша топтасуын, жаңаша шоғырлануын, жаңаша жіктеліп, орналасуын ұсынып отыр. Оны саясаттанушылар Вестфальдан кейінгі, ал енді бірі әлемдік гегемониядан кейінгі әлем деп сипаттайды.
Көптеген ғалымдар Батыстың әлемдік саясаттағы, экономикадағы және қаржы жүйесіндегі басымдығы аяқталды, батыстық даму үлгілері мен құндылықтары енді әмбебаптық сипатқа ие емес деп есептейді. Расында, дүниенің көпжүйелілік және мәдени-өркениеттік алуантүрлілігі сындарлы түрде бой көрсетуде. Ондай тұжырымдардың басты негізі – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елу жылдай өмір сүріп, халықаралық саясаттың мазмұны мен бағытын анықтаған екі жүйелі әлемнің аяқталып, оның қиындыларында едәуір күш-қуатқа ие көптеген аймақтық орталықтардың пайда болуы. Бұл − жаңа, әлі толық түзіліп, қалыптасып, нығайып үлгермеген жүйе, өткір бәсекелестік сипатта, олардың бойында шиеленістер, қауіп-қатер көздері жеткілікті. Олар кез келген уақытта күштердің нәзік тепе-теңдігін бұзуы, ыдыратуы мүмкін. Алайда, олар нақты, реалды күштер. Олармен есептесу керек. Қазіргі әлемнің негізгі, шешуші, әлеуетті күш орталықтары: Еуропалық одақ, АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония және Үндістан. Осы күштердің үлесіне, халықаралық сарапшылардың есебі бойынша, әлемдегі ішкі жалпы өнімінің 75 пайызы, ал қорғаныс саласына бөлінетін қаржының 80 пайызы тиесілі.
Батыс геосаясатының патриархы Збигнев Бжезинскийдің биылғы жылдың қаңтарында Батыс пен Ресейдің ақпараттық ресурстарында басылған «Әлемдік биліктің дағдарысы және АҚШ, Қытай мен Ресейдің үштік одағы» мақаласында осы мемлекеттер арасындағы өзара қатынастың әлемдік саясаттағы айқындаушы, әсіресе, Қытай мемлекетінің шешуші орнына назар аударады. З.Бжезинский былай деп түйіндейді: «АҚШ-тың жаһандық ықпалы Қытаймен қарым-қатынасына байланысты. Егер қытайлықтар АҚШ-қа қарсы шықса, олар ұтылады, ал АҚШ Қытайды кеудеден итерсе, олар да ұтылыста болады. Бұдан Ресей де белгілі бір қорытынды шығаруы керек».
Қазақстан үшін осы мақаладан туатын маңызды қорытынды – осы үш мемлекет келешекте әлемдік геосаясатта басты ойыншылар болып қала береді. Ендеше, біздің еліміз өзінің көпвекторлы сыртқы саясатында осы алпауыттармен дұрыс анықталған, әсіресе, стратегиялық қауіпсіздік пен көпсалалы экономикалық байланыстарымызды мемлекеттік мүдделер тұрғысынан тиімді, нысаналы, тегеурінді жүргізсе бұл, сайып келгенде, біздің түбегейлі, терең ұлттық мүдделерімізге сай келеді. Ал бізге әлемдік саясатта бұдан тиімді де ұтымды формула жоқ.
Бұл елдердің сыртында әлемдік саясаттың бағытын анықтап, сараптап, бағалайтын Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк және әлеуетті аймақтық, ұлттық мемлекеттер жүйесіне жатпайтын ұлттардан үстем деп аталатын ұйымдар бар. Қазақстан ұлттық, дербес мемлекет ретінде осындай шырмақталған, күрделі, өзгермелі, қайшылықты халықаралық «әлем-жүйеде» (И.Валлерстайн) өзінің лайықты орнын табуы, бәсекеге қабілетті, соған жанталаса ұмтылған елдердің сапынан ұлтымыздың сапасы мен өскелең әлеует-мүмкіндігіне сай орын алуы – стратегиялық һәм күрделі міндет. Бейнелеп айтқанда, дамыған экономикалардың «ішіп-жемге толы дастарқанына» немесе мол материалдық-қаржылық байлығына, технологиялық әлеуетіне бізді ешкім де мүсіркеп шақырмасы әуелден белгілі. Ол үшін мемлекеттің бүкіл басқару жүйесінің, интеллектуалдық күштердің одақтастар мен әріптестер іздеп күресуі, жанталасуы, иландыруы, ілкімділік пен икемділік көрсетуі, табандылығы керек.
Осы ретте ағылшынның белгілі мемлекет қайраткері, лорд Палмерстонның «Англияның өзгермес одақтастары да, тұрақты жаулары да жоқ. Англияның тек мәңгілік мүдделері ғана бар», деген тарихи, тәлімдік сөзі қазіргі Қазақстанның билік биігіндегі, мемлекет, ұлт мүддесіне байланысты стратегиялық шешімдер қабылдайтын саяси тұлғалардың қашанда жадында болса дейміз.
Нәубат ҚАЛИЕВ,
Л.Н. Гумилев атын-дағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, саяси ғылымдар докторы