Анығына келсек, еліміздің тіл мамандары бұл шаруаға дайындықты ерте қолға алған еді. Латын қарпіне талпыныс алғаш 1993 жылы жасалды. Осы жылы Анкарада Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Түрікменстан және Түркия елдерінің ғалымдары бас қосып, бүкіл түркі жұртына ортақ 34 әріптен тұратын үлгі қабылдады. Бұл елеулі рухани оқиға болды. Барша түркі дүниесі әлем елдерінің басым көпшілігі қолданып отырған жазуға көшсе, біріншіден, өзара ақпарат алмасу жеңілдейді, екіншіден, жаһандық өркениетке даңғыл жол салынады.
Осыдан соң қазақтың тіл мамандары әлгі 34 әріптен тұратын үлгінің төңірегіндегі жұмысты қыздырды. Ұлттық Ғылым академиясының академигі Әбдуәли Қайдаровтың жобасы ретінде белгілі болған 24 әріптен тұратын қазақ нұсқасы әзірленді. Ал, түйіп айтсақ, 2013 жылға дейін жүзден астам жоба дайындалған еді.
Латын қарпіне екінші талпыныс 2007 жылы жасалды. Ел Президенті 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында латын графикасына көшу мәселесін зерттеуді тапсырды. Осыған орай Білім және ғылым министрлігінде арнайы комиссия құрылды. Оның жұмысына республиканың белгілі тіл ғалымдарымен бірге қоғамдық институттардың мамандары тартылды. Қыруар шаруа атқарылды. Өткен ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы латын қарпіне көшу тарихы зерттелді. Осы қаріпті, 1993 жылғы ортақ әрекеттен кейін тоқтап қалмай, игеріп әкеткен Әзербайжан, Өзбекстан мен Түрікменстанның тәжірибесі талданды. Аталған елдерге ғылыми экспедициялар ұйымдастырылды. Олар әкелген деректер ұшан-теңіз болатын. Соның бәрін Тіл білімі институты сегіз қоғамдық гуманитарлық институтпен бірлесе отырып, ғылыми сүзгіден өткізді.
Осындай көл-көсір жұмыстың нәтижесінде қазақ тілінің латын графикасындағы бес жобасы жасалды. Бұлар тіл білімі ғалымдарының талай талқылау мен өңдеуден өткен ұжымдық үлгілері болатын. Сондықтан да құнды.
Латын қарпіне үшінші талпыныс 2013 жылы жасалғаны белгілі. Соған орай Парламент Мәжілісінің әлеуметтік-мәдени даму комитеті республикалық ғылыми конференция өткізді. Онда 2007 жылы Білім және ғылым министрлігінде құрылған арнайы комиссияның негізінде жаңа, мемлекеттік мәртебеге ие комиссия құру қажет делінді. Оған жүктелетін міндеттерді де саралап бердік.
Басты міндет – еліміз 2025 жылы латын қарпіне толық көшкенше, осыған дейін жазылған және жасалған әдеби, ғылыми, т.б. мұраларды кириллицадан жаңа әліпбиге түсіріп үлгеру. Бұлар жасалмаған күнде, ұрпақтар арасындағы дәстүрлі рухани-мәдени сабақтастық белгісіз мерзімге үзіледі. Ал мұны сәтті жүзеге асыру үшін біз түбегейлі қолданатын латын қарпіндегі графиканы мүмкіндігінше қысқа уақытта қабылдауға тиіспіз.
Ашығын айту керек, бұл оңай шаруа емес. Қазақтың бай әдеби тілі, ғылым мен техниканың тілі, саясат пен экономиканың тілі еркін қамтылатын, тіл білімінің барлық талаптарына сай графиканы жасау қиынның қиыны. Мұны латын қарпіне бізден көп бұрын көшкен Өзбекстанның тәжірибесінен көріп отырмыз. Бұл елде латын қарпіне өту 1991 жылы басталып, 2010 жылға дейін созылды. Сол мерзімде жаңа әліпби үш рет реформаланды.
Әзербайжанның іс-тәжірибесінде де ескерілетін жайлар жоқ емес. Мұнда ертеден жинақталған мол мұра латын қарпіне түсіріліп біткенше 10 жыл қажет болды. Сол уақыттың ұзына бойында кириллица латынмен бірге қолданылды.
Тағы да бір өткір мәселе – ғылыми-шығармашылық мұраның бәрін латын әрпіне қотарамыз ба?
Айтайын деп отырғаным, әдеби көркем туындылардың кешегі коммунистік-кеңестік рухта жазылғандарын қозғаудың қажеті жоқ. Сол секілді, көркемдік деңгейі төмен дүниелерді де жайына қалдыру керек. Осы іспен тұрақты айналысатын білікті шығармашыл комиссия құрылғаны абзал. Бұл комиссия рухани-әдеби кеңістігімізді тұзы татымайтын, талғамсыз шығармалардан арылтуы тиіс. Аталған міндеттің зор жауапкершілікпен атқарылуының айрықша ұлттық маңызы бар.
Міне, еліміздің рухани өміріндегі елеулі кезеңге қадам басқалы тұрмыз. Біз кириллица аталған әліпбидің ықпалынан, анығырақ айтқанда, оның толыққанды иесі болып табылатын жұрттың саяси-ақпараттық ықпалынан арылатын кезеңге жеттік. Ағылшын тіліне жаппай бет бұрған тұста, енді кешеуілдеу ретсіз. Дамыған елдердің, әлемге озық ғылыми-техникалық және рухани-философиялық идеялар беріп келе жатқан елдердің бүкіл адамзаттық деңгейдегі өркениетімен кедергісіз қауыштыратын бастама толымды нәтижелермен дәйектелетініне қылаусыз сенеміз.
Алдан СМАЙЫЛ,
жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты