Қазақстанның даму жолы, билік және партиялар басындағы жағдай кім-кімді де бейжай қалдырмасы анық. Қазіргі таңда көптеген сарапшылар осы мәселелер төңірегінде пікірлер айтып жүр. Солардың бірі – «Альтернатива» маңызды зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботарев. Біз сарапшыға оқырмандар көкейінде жүрген бірқатар сұрақтарымызды қойған едік.
– Еліміз қандай даму жолымен (сингапурлық, малайзиялық және сол сияқты басқа жолдармен) жүріп келеді дей аламыз?
– Тарихи, әлеуметтік-мәдени, экономикалық және геосаяси факторлар бойынша Қазақстан өзге кейбір мемлекеттерден озық өзіндік даму үлгісіне ие. Басқа қырынан келсек, еліміз шетелдік тәжірибеден де біразын алды. Мәселен, Сингапурдан үстемдікке ие бір партиясы бар көппартиялық немесе бір жарым партиялық жүйені жүзеге асырды. Немесе жинақтаушы зейнетақы жүйесін құрудағы Чилидің тәжірибесін алайық. Бұл жерде мәселе сол немесе өзге тәжірибені толығымен көшіруде емес, ал оның кейбір тұстарын қазақстандық жағдайға бейімдеуде болып отыр.
Анығында, ұлттық экономиканы шикізаттық бағыттан өндіріске бағыттау еліміз дамуына үлкен ықпалын тигізуде. Бүгінгі таңда экономикалық модельді түбірімен өзгертпесек те индустриялық-инновациялық дамуға нақты бет бұрып отырмыз. Пайымымша, оны ретімен жүргізу мемлекет пен қоғам өміріндегі негізгі салаларды дамыту үшін айтарлықтай серпін береді. Ең бастысы, тиісті шаралар бір-біріне қарама-қайшылық тудырмай, қайта өзара толықтырып тұруы қажет.
– Президент Н.Назарбаев 5 жылға қайта сайланды. Енді нендей басымдықтарға назар ерекше аударылады дей аласыз?
– Президенттің Қазақстан халқына соңғы Жолдауында, «Нұр Отан» ХДП-ның ХІІІ съезінде және 2020 жылға дейінгі стратегиялық жоспардың негізгі бағыт-бағдарында жоғары биліктің мызғымастығы, өз кезегінде, оның басты шарты еліміздің жұмыс істеп тұрған саяси-биліктік жүйесінің ары қарайғы тұрақты қызметін насихаттау мен ресми идеологияны сақтау, сондай-ақ мемлекет пен қазақстандық қоғам дамуы үдерісіндегі әлеуметтік-экономикалық құрамға басымдық беру негізгі бағдар болып табылады. Басқаша айтқанда, бастысы – еліміздің постдағдарыстық жағдайындағы маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешіміне және ортамерзімдік басымдықтарға нақты екпін беріледі. Сонда саяси жаңғырту сияқты мәселелер екінші кезеңге сырғиды. Оның үстіне аталған бағыт шеңберінде басқару және мемлекеттік билік жүйесінің негізгі қызмет тетігін жетілдіру басымдық бағыт болады.
Сонымен бірге, өзге де мәселелерді назардан тыс қалдырмаған жөн. Парламент Мәжілісінде жақын болашақта көппартиялық немесе екіпартиялылық жүйе құрылады деп күтілуде. Ал бұл Қазақстанның партиялық жүйесін барынша жаңарту қажеттігімен айшықталады.
– «Әділет» партиясы Президент «Нұр Отан» ХДП Төрағалығынан бас тартып, жалпыға ортақ көшбасшы болуға тиіс деген пікір білдірген-тін. Осы жөніндегі сіздің пікіріңізді білсек.
– Бір жағынан алып қарағанда, өзге елдер президенттері саяси партиялардың көшбасшысы болып табылатын оңды тәжірибелер де бар. Оның үстіне, мәселен, Франциядағыдай, партиялар Парламентте онша көп орынға да ие емес. Басқа қырынан келгенде, кейбір елдерде, мысалы, Украинада президенттер өздерінен партиялық міндеттерін алып тастап, партиядан тыс тұлғалар ретінде көрініп жүр. Қазақстан Конституциясында ондай талап болмағанымен, Ұлт Көшбасшысы мәртебесі берілгеннен кейін, шамасы, Мемлекет басшысы біртіндеп «Нұр Отан» ХДП-дан алыстай беруі керек.
Толықтай алғанда, бұл жерде Мемлекет басшысының нақты бір партиядағы көшбасшылығы емес, ең бастысы, аталған партияның рөлі мен мәртебесі маңызды. Сірә, «Нұр Отан» кадрлық мәселелер ішіне кіретін шешімдерді қабылдау үдерісіне қатысатын және мемлекет дамуының саяси стратегиясын айқындайтын жүйе құрушы партия деңгейіне шыға қойған жоқ. Олай болса, Президент басқарушы партияның емес, билік партиясының лидері болып табылады.
Екіншіден, республика басшылығының өзге жұмыс істеп тұрған партияларға қатысты ұстанымы да айқын болуы тиіс. Сірә, жеке бір партиялар үшін барлық жағдай жасалынбай, тиісті қатынастар теңгерімді сипатта болуы шарт. Әсіресе, бұл сайлау үдерістері мен барлық деңгейдегі өкілетті билік органдарын жасақтауда маңызды.
– Қазақстандық партиялардың азаматтық қоғам құрудағы рөлі қандай?
– Қазақстанда әр түрлі саяси бағыттағы 10 партия жұмыс істегенімен, олардың әрқайсысы өздерінің негізгі функцияларын (әлеуметтік мүдделерге өкілеттігі, азаматтарды саяси үдерістерге тартуы, саяси лидерлерді рекруттеу және т.б.) толыққанды орындай алып жүрген жоқ. Өз кезегінде бұл жағдай толықтай себеп-салдар факторлары кешенімен байланысты.
Ең алдымен, бұл ретте өзінің өмір сүру мәселелерінде республика азаматтарының басым бөлігі саясиланбағанын айта кету керек. Бұл оларды партиялар қызметі жөніндегі қатынасқа бейжай қарайтын етеді. Шындығында тұрғындар өздері мен мемлекет арасында делдал болғысы келетін партияларды қажетсінбейді. Тек тұрғындарды мазалайтын проблемалар мен мәселелерді көтеріп, оларды шешуге атсалысып жүрген, көптеген азаматтар мемлекеттік органдар құрылымдарына балама ретінде қабылдайтын «Нұр Отан» ХДП-ны айтпағанда.
Сонымен бірге, көбісі партиялар қызметінің өзінде жатыр. Нақтылай айтқанда, олардың көпшілігі Қазақстан саяси элитасының ішіндегі белгілі топтар немесе жеке тұлғалардың мүдделерін қолдау және қорғау негізінде әрекет етіп жүр. Осыған байланысты тұрғындардың кең қолдауына иек артпайды, ал мүшелік шынтуайтында номиналды. Бұл мүдделерді көрсететін және сол немесе өзге партиядан ерекшелейтін қоғамның нақты жіктері мен топтары мүдделеріне бағыт алмаған партиялардың өзіндік идеологиясы да жоқ. Бұл олардың ұстанымдарына қарамай, партиялардың тиісті бағдарламаларында барынша ұқсастық табуынан байқалады. Осылайша, бұл жерде толыққанды идеологиялық бәсеке жоқ дегенді айтуға болады.
Бірқатар партияларда ықтимал жақтастарын жұмылдыруға қабілетті жаңа идеялардың болмауы, олардың креативтік мүмкіндіктері мен тұрғындармен өзара байланыс деңгейінің төмендігі, өз электоратын кеңейтуде бір-бірімен бәсекелестігі жетпейтіндігін көрсетеді. Сондықтан болса керек, олар өздерін тек билік органдарына сайлауларға қатысу үдерістерінде ғана көрсетіп, басқа уақыттарда енжарлық танытып келеді.
– Кейбір скептиктер Батыстың өзінде демократиялық құндылықтар ауысуда дегенді айтуда. Сіздің көзқарасыңыз?
– Шынында да, соңғы 10 жылда Батыста тек демократиялық құндылықтар ғана емес, капитализм жүйесі де дағдарысқа ұшырауда деген пікір бар. Сонымен бірге, бұл тек Маркс пен Энгельс ілімін ұстанушыларға ғана қатысты емес. Аталған жүйе мен оның құндылықтарына қатысты жаңа көзқарастарды саясаткерлер, экономистер, философтар, тағы басқалар білдіріп отыр. Осыған байланысты Джордж Соростың «Әлемдік капитализмнің дағдарысы», Джареда Даймондтың «Коллапс», Патрик Дж. Бьюкененнің «Батыстың өлімі», Пол Кругманның «Ұлы депрессияның оралуы?», Колин Краучидің «Постдемократия» деп аталатын шығармаларын атап кетуге болады.
Мәселен, Грекиядағы экономикалық жағдайдың нашарлауына орай Экономикалық және өндірістік зерттеулер қоры былай дейді: «Егер тек экономикалық және философиялық емес, сонымен бірге, қоғамдық және саяси жүйенің тұрақсыздануы қаупін жасырған қолайсыз үдерістердің бетін бұрмаса, онда экономикалық дағдарыс қоғамдық дағдарыс пен құндылықтар дағдарысына айналып кетеді». Немесе демократиялық мемлекеттер өзінің әлеуметтік міндеттемелерін орындауға қабілетсіз және банкроттықпен бетпе-бет келуі алдындағы тәуекелде, деген канадалық публицист Нил Рейнольдстің пікірін алайық.
Тіпті егер дағдарыс факторын қаперге алмағанның өзінде, баяғыдан либералдық демократия құндылықтарынан алыс, солшыл және оңшыл бағыт ұстанған күштердің ықпалымен батыстық қоғамның саяси тірегінің беріктігі сынға түсіп келеді. Басқа қырынан келгенде, өзінде бар дағдарыстық жәйттерімен батыстық қоғам өзіндік демократиялық даму моделіне балама ретінде әлі ештеңе таба қойған жоқ. Дегенмен, әр кезеңде өз дамуында авторитарлық және тіпті де тоталитарлық режімдік басқаруды басынан өткерген елдер, әй, қайдам, тіпті «жұмсақ» пішін болса да кейінге қайта оралғылары келмес еді.
Әңгімелескен Асқар ТҰРАПБАЙҰЛЫ.