2009 жыл Қазақстан үшін, бір жағынан, әлемдік экономикалық дағдарыстың әсерінен туындаған әлеуметтік-экономикалық проблемаларды белсенді әрі жүйелі түрде шешу, екінші жағынан, әлеуетті арттырып, болашаққа бағытталған жаңа мүмкіндіктер жасау уақыты болды. Осының бәрі жинақтала келе, Мемлекет басшысының әдеттегідей тығыз да қарқынды болатын жұмыс кестесінің мазмұнынан өз көрінісін тапты.
ПРЕЗИДЕНТТІҢ ЖҰМЫС КЕСТЕСІ: 2009 ЖЫЛДЫҢ НЕГІЗГІ ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ
Жыл ішінде Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен 500-ден астам хаттамалық іс-шаралар өтті. Атап айтқанда, Елбасы шет елдерге, ел өңірлеріне жұмыс сапарларына шықты. Түрлі кеңестердің, халықаралық және республикалық форумдардың жұмысына қатысты, шетелдік мемлекет және қоғам қайраткерлерін қабылдады, жұртшылықпен және еңбек ұжымдары өкілдерімен кездесті, өнеркәсіп орындары мен әлеуметтік нысандарда болды.
Мемлекет басшысы 21 кеңес өткізді. Үкімет мүшелерінің, Президент Әкімшілігі басшылығының, орталық мемлекеттік органдар басшыларының қатысуымен — 14, облыстар, Астана және Алматы қалалары басшыларының қатысуымен 1 кеңес өткізілді. Ал 6 кеңес көшпелі нысанда ұйымдастырылды.
Президенттің жанындағы консультативтік-кеңесші органдар аясында Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық етуімен Шетел инвесторлары кеңесінің 2 отырысы және Қауіпсіздік Кеңесінің 4 отырысы болды.
Президент, сонымен қатар, Парламент палаталары төрағаларымен және депутаттарымен тұрақты кездесіп тұрды. Парламент палаталарының екі бірлескен отырысына қатысып, депутаттық корпуспен жүйелі негізде өзара байланыста болды.
Мемлекет басшысы ел өңірлеріне 17 рет жұмыс сапарына шықты.
Екіжақты қатынастар шеңберінде шетелге жасалған 14 сапарды, сондай-ақ 11 көпжақты саммит пен 5 халықаралық форумға қатысуды қоса алғанда, Елбасымыздың қатысуымен халықаралық сипаттағы 117 кездесу мен іс-шаралар өткізілді.
Н.Ә.Назарбаев 15 баспасөз конференциясын және 19 брифинг өткізіп, 21 шетелдік және отандық БАҚ-қа сұхбат берді, бағдарламалық сипаттағы 4 мақала жариялады.
Жыл ішінде Президент 2 мыңнан астам құжатты қарап, қол қойды. Оның ішінде – 120 заң, 192 жарлық, 104 өкім, 16 кеңес хаттамасы, 1,5 мыңға тарта қызметтік құжат, талдау және ақпараттық-анықтамалық материалдар, 162 азаматтар арызы мен хаттары болды.
Осы кезеңде Н.Ә.Назарбаев шет елдерде 44 күн, Қазақстан өңірлерінде 46 күн – барлығы 90 күн іссапарда болды.
* * *
Әлемдік экономикадағы өткір де жағымсыз конъюнктураның сақталуын есепке ала отырып, Президент мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатының негізгі басымдықтары ретінде халықты әлеуметтік қорғау мен дағдарыс уақытында ұлттық экономиканы дамытуды айқындады.
“Дағдарыс арқылы жаңару мен дамуға” атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауын Мемлекет басшысы 6 наурыз күні Парламент палаталарының бірлескен отырысында жасап, жоғарыда аталған міндеттерді шешу жөнінде нақты тапсырмалар берді. Жолдаудың маңызды түйіні қоғамның әлемдік дағдарыстың ығытына байланысты бірыңғай тек ағымдағы проблемаларды шешумен ғана шектелмей, одан да маңызды, барлық күш-жігерді Қазақстанның дағдарыстан кейінгі дамуына инфрақұрылымдық негіз қалыптастыруға және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға шоғырландыруы болды.
Экономиканы одан әрі жаңғыртып, базалық инфрақұрылымды дамыту; қолданыстағы перспективалық инвестициялық жобаларды қаржыландырып, іске асыру; жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарын салу, қайта төсеу және жөндеу, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылымды, ең алдымен, мектептер мен ауруханаларды жаңарту; әрбір елді мекендегі жергілікті мәні бар обьектілерді дамыту; өңірлік жұмыспен қамтуды қамтамасыз етіп, кадрларды қайта даярлау; жұмыс орындарын кеңейтіп, жастар практикасын ұйымдастыру және т.с.с. басымдықтар болып белгіленді.
Тұтастай алғанда, әлеуметтік-экономикалық дамуды тұрақтандырып, дағдарыстан кейінгі өрлеудің тиімді жолдарын іздестіру Н.Ә.Назарбаевтың Үкімет мүшелерімен, Президент Әкімшілігі басшылығымен, орталық және жергілікті атқарушы органдардың, Ұлттық банк пен “Самұрық-Қазына” қорының басшыларымен өткізген кеңестерінің негізгі тақырыбы болды. Бұл ретте Мемлекет басшысы Үкіметтің 2009-2011 жылдарға арналған дағдарысқа қарсы бағдарламасының орындалу барысына – қаржылық секторға, құрылыс саласына, шағын және орта кәсіпкерлікке, агроөнеркәсіп кешеніне, инновациялық-индустриялық дамытуға қолдау көрсету сияқты оның әрбір бес бағыты бойынша бақылауды айрықша назарда ұстады.
Бұл мәселелердің маңыздылығын олардың Қауіпсіздік Кеңесінің отырыстарында әңгіме арқауына айналғанынан, 2007-2012 жылдарға арналған ұлттық қауіпсіздік стратегиясы мәселелерімен қатар қаралып, аталған консультативтік-кеңесші органның қызметін жетілдіруден байқауға болады.
Жыл ішінде Президент елдің көптеген орталық және жергілікті атқарушы органдарының, ұлттық компаниялар мен даму институттарының басшыларының есептерін тыңдады.
Н.Ә.Назарбаев Премьер-Министрмен, Ұлттық банктің, Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің, “Самұрық-Қазына” қорының, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің басшыларымен және Қазақстан Ұлттық қорының қаражатын пайдалануды бақылау жөніндегі жұмыс тобының мүшелерімен тұрақты негізде кездесіп отырды.
Мемлекет басшысы Қазақстан өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін әрдайым назарда ұстады.
Сәуірде Н.Ә.Назарбаев Алматы қаласында 2003-2010 жылдарға арналған қаланы дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөнінде көшпелі кеңес өткізіп, оның барысында әкімге туындап отырған экологиялық және көліктік проблемаларды, қалалықтардың мектепке, балалар бақшасына, емханаларға, мәдениет объектілері мен қызмет көрсетулер саласына деген өткір сұранысын қадап айтты. Қылмысқа қарсы күресті күшейтудің қажеттілігіне айрықша тоқталды.
Президенттің төрағалық етуімен Астана қаласының әкімдігінде елорданы одан әрі дамыту мәселелері, соның ішінде оның 2011 жылғы Азия ойындарын өткізуге дайындығы жөнінде екі рет көшпелі кеңес өткізілді.
Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдерімен өткізілген қазан кеңесінде Н.Ә.Назарбаев “100 мектеп, 100 аурухана” бағдарламасының іске асырылу барысына айрықша назар аудартып, әкімдерге құрылыстың сапасы мен нысандардың уақтылы тапсырылуына тиімді бақылау ұйымдастыруға, дағдарысқа қарсы шараларды қамтамасыз етуге, “Жол картасы” бағдарламасын іске асыруға және т.б. тапсырма берді.
Жыл ішінде Президент жұмыс сапарларымен елдің көптеген өңірлерінде болып, соның барысында облыстар активтерімен, еңбек ұжымдарымен, жұртшылық өкілдерімен кездесті. Ондаған өнеркәсіптік және әлеуметтік нысандарда болды, жаңа өндірістерді іске қосуға қатысты. Олардың қатарында Солтүстік Қазақстан облысындағы тез тұрғызылатын ғимараттар зауыты, Батыс Қазақстан облысындағы “Агротраст” ЖШС-нің тәулігіне 150 тонналық жобалық қуаты бар ұн тарту кешені, Шығыс Қазақстан облысындағы электролиздік цехы бар мыс зауыты, қорғасын құюға қайта құрылымдалған және қосымша өнім шығаратын “Қазмырыш” АҚ, Алматы облысындағы жүгері мен сояның элиталық тұқымдарын өндіру жөніндегі “Будан” селекциялық асыл тұқым кешенінің селекциялық учаскесі, Қарағанды облысындағы “Тай” компаниясының №1 ет комбинаты және тағы басқалары бар.
Сонымен қатар, 3 шілдеде Мемлекет басшысының қатысуымен өткен “Жаңа индустрияландыру – барлығымыз үшін жаңа мүмкіндіктер” атты жалпыұлттық интерактивті телекөпір барысында облыстардың, Астана мен Алматы қалаларының әкімдері индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы шеңберінде өңірлерде іске асырылып жатқан жобалармен таныстырды. Телекөпір кезінде 4 мыңға жуық жаңа жұмыс орнын ашатын, жалпы құны 114 млрд. теңге болатын 16 индустриялық жоба өмірге жолдама алды.
Н.Ә.Назарбаев біздің еліміздің энергоресурстар экспорты бағыттарын әртараптандыру негізінде жаһандық энергетикалық инфрақұрылымның маңызды буынына айналдыруға септігін тигізетін, Қазақстанның әлемдік экономикадағы бәсекелестік артықшылықтарын үдете түсу мақсатындағы оңтайлы инвестициялық ахуалды қамтамасыз ету, сондай-ақ экономикалық инновациялық сегментін кеңейту мәселелеріне үнемі үлкен мән беріп келеді.
Президент жанындағы Шетел инвесторлары кеңесінің маусымда Қостанай қаласында және желтоқсанда Астана қаласында Мемлекет басшысының қатысуымен өткен отырыстары да осы проблемаларға арналды. Н.Ә.Назарбаев екі жақты пішімде Кеңес мүшелері – ЕҚҚДБ президенті Т.Мировпен, “Лукойл”, “Arcelor Mіttal”, “РУСАЛ”, “BG Group”, “Total S.A.” компанияларының жетекшілері В.Алекперовпен, Л.Митталмен, О.В.Дерипаскамен, Ф.Чапмэнмен, И.-Л.Дарикарэрмен кездесіп, олармен экономикамызды әртараптандыруға қатысу мәселелерін талқылады.
Жаһандық экономикадағы дағдарысты жағдайларға қарамастан, Қазақстанның жоғары инвестициялық тартымдылығын сақтап қалып отырғандығын атап өткен жөн. Елде құны 3 млрд. доллардан астам 170 өнеркәсіптік және инфрақұрылымдық объектілер іске қасылып, ол кәсіпорындарда 9 мың жұмыс орны ашылды.
Қазақстандық бөлігі 1300 шақырымдық “Түркіменстан – Өзбекстан – Қазақстан – Қытай” газ құбыры; ұзындығы 1100 шақырымдық “Солтүстік-Оңтүстік” жоғары вольтты электр жеткізу желісі; Астана қаласындағы локомотив құрастыру зауыты; Құмкөл кен орнындағы газ өңдеу зауыты; Қазақстандағы тұңғыш әлемдік деңгейдегі “Астана-Бурабай” автобаны сияқты халықаралық қаржы институттары мен шетел инвестицияларының серіктестігімен салынған стратегиялық маңызды объектілердің пайдалануға берілуінің мәні зор.
Жалпы, инвестициялар тарту мәселесінде 2009 жыл нағыз шоқтықты жыл болды. Президенттің тікелей араласуының нәтижесінде Оңтүстік Кореямен, Қытаймен, Италиямен, Франциямен, Түркиямен, Беларусьпен 25 млрд. доллардан астам соманың бірлескен жобалары бойынша уағдаластыққа қол жетті. Осы жобаларға сәйкес Батыс Қазақстан облысындағы газ өңдеу зауыты мен газ турбиналы электр стансасының құрылысы және италиялық “Enі S.p.A.” компаниясымен бірлестікте салынған Маңғыстау облысындағы кеме верфі; оңтүстіккореялық “Samsung” және “Керсо” корпорациялары қатысатын Балқаш ЖЭС-і; ресейлік “Интер РАО ЕЭС” компаниясының серіктестігімен қолға алынатын Екібастұз 2-ГРЭС-інің үшінші энергоблогы; Қытай ұлттық мұнай-газ компаниясымен бірлестікте салынатын “Бейнеу-Бозой” газ құбыры; француздық “AREVA”-мен ынтымақтастықта іске асырылатын АЭС-терге арналған жылу құрылғылары өндірісі; қытайлық “Сіnopec Engіneerіng” қолдауымен жүргізілетін Атырау мұнай өңдеу зауытын қайта жаңғырту жүзеге асырыла бастайтын болады.
Дағдарысқа қарсы шаралардың нәтижесінде экономикада да, әлеуметтік салада да болашақты бағамдаған нақты негіздер қаланды.
Мемлекет басшысы ұлттық экономиканы одан әрі нығайту мақсатында Үкіметке Қазақстан экономикасын дамытудың 2020 жылға дейінгі стратегиясын әзірлеуді тапсырды. Онда, өз кезегінде, Жеделдетілген индустриялық-инновациялық дамудың 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы мен салалық бағдарламалардың ауқымды блогы қарастырылған. Олар 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, кластерлік бастамалар бағдарламасы, “30 корпоративтік қөшбасшы”, Көлік стратегиясы және басқа да бұрын қабылданған құжаттарды жинақтайды.
Жеделдетілген индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы 2010 жылдан өмірге ене бастайды. Ол құны 42 млрд. долларлық 83 ірі жобаны жүзеге асыруды қамтиды. Оның басты мақсаты – Қазақстан экономикасын инновациялық арнаға көшіру және тиісінше оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Бұл биылғы жылғы 1 қаңтардан бастап Ресеймен және Беларусьпен Кеден одағына біріккен Қазақстан үшін айрықша маңызға ие.
Халықты әлеуметтік қорғау саласында да айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді. Атап айтқанда, 400 мыңға жуық жұмыс орнын ашып, 100 мыңға жуық адамның тегін екінші мамандық алуына мүмкіндік туғызған жол салу, әлеуметтік сала объектілерін салу мен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын дамыту жөніндегі “Жол картасы” бағдарламасы кең қанат жайды. Құрылыс компанияларына несие беру мен азаматтардың ипотекалық қарыздарын қайта қаржыландыруға мемлекеттің араласуының арқасында жылжымайтын мүлік нарығындағы жағдай қалыпқа келтіріліп, бірнеше ондаған мың үлескердің проблемасы оң шешілді. Денсаулық сақтау және білім беру салаларының жаңа объектілерін салу мен пайдалануға беру қарқыны сақталды. Шағын және орта кәсіпкерлікті демеуге жан-жақты қолдау көрсетіліп, оларды несиелендіруге 340 млрд. теңгеге жуық қаржы бөлінді. Соның нәтижесінде жұмыссыздық деңгейі өскен жоқ, керісінше 6,5 пайызға дейін төмендеді.
* * *
Мемлекет басшысының қоғамдық-саяси кестесі де мейлінше тығыз болды.
Н.Ә.Назарбаев 12 ақпанда құрылғанына 10 жыл толуына арналған “Нұр Отан” халықтық-демократиялық партиясы Саяси кеңсесінің кеңейтілген Бюро мәжілісіне төрағалық етті. Оның қорытындысы бойынша Елбасы әлемдік дағдарыс жағдайында ел алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге партияның қатысуы жөніндегі басым міндеттердің блогын ұсынды. Сонымен қатар Президент партия инновациялық идеяларды, сындарлы жобалар мен қоғамның көкейкесті проблемаларын шешу жөніндегі ұсыныстарды, республиканың стратегиялық дамуының басымдықтарын жинақтайтын Қазақстанның іргелі ақыл-ой орталықтарының біріне айналуға тиіс екендігін атап өтті. Ал 15 мамырда Н.Ә.Назарбаевтың төрағалық етуімен өткен “Нұр Отан” ХДП-ның кезектен тыс ХІІ съезінде партияның 2009-2012 жылдарға арналған даму стратегиясы қабылданды. Президент сонымен бірге Үкіметке дағдарыстан кейінгі кезеңге бағдарланған Қазақстан экономикасын 2020 жылға дейінгі дамыту стратегиясын әзірлеуді тапсырды.
8 наурыз – Халықаралық әйелдер күні қарсаңында өткен Қазақстан әйелдерінің V форумында Елбасы өз сөзінде Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның қызметінің 10 жылдық мерейтойына қол жеткізген негізгі нәтижелерін атап көрсете отырып, әйелдерді, ана болу мен балалықты жан-жақты қолдау жөніндегі болашақтағы шараларды айқындап берді.
Маусым айында Президент Қазақстан қала құрылысшыларының VІІІ форумына қатысты, оның барысында Елбасына жаңа елорданың құрылысына қосқан үлесі үшін Қазақстан қала құрылысшылары одағының алтын медалі тапсырылды.
30 тамызда Елбасы Жоғарғы Бас қолбасшы ретінде Қазақстан Конституциясы күніне орай елордада алғаш рет өткізілген және Негізгі Заңның мемлекет пен оның азаматтары үшін маңызын айрықша атауға арналған әскери шеруді қабылдады.
Қоғамда жылы қабылданған шаралар ішінде қыркүйекте Н.Ә.Назарбаевтың қатысуымен өткен төртінші шақырылған Парламенттің ІІІ сессиясының ашылуындағы Елбасының сөзін айтуға болады. Онда Президент елдің 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму міндеттерін қойды, олардың ішінде экономиканың дағдарыстан кейінгі жаңғыруы, бәсекеге қабілетті адами капитал жасау, елде іскерлік ахуал мен кәсіпкерлік белсенділікті түбегейлі жақсарту, әкімшілік және құқықтық реформаны қамтамасыз ету, Қазақстан қоғамын одан әрі демократияландыру, Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуі бар.
Елдің сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйелі күреске бағытталған қатаң бағдарына Астана қаласында 16 қыркүйекте “Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және ұтымды басқару Шығыс Еуропа мен Орталық Азияның экономикалық және әлеуметтік дамуының шарты ретінде” атты халықаралық конференцияның өткізілуі дәлел болды. Оған 60 мемлекет пен 20 халықаралық ұйымның өкілдері қатысты. Конференцияға қатысушылар алдында сөйлеген сөзінде Н.Ә.Назарбаев осындай алқалы жиынның Қазақстанда алғаш рет өткізіліп отырғаны елдің осы әлеуметтік қатермен күресушілердің алдыңғы қатарында болуға бел буғанын көрсететінін атап өтті.
Басқа да маңызды оқиғаның бірі қазан айының соңында Елбасының төрағалық етуімен “Ұлттық бірлік – біздің стратегиялық таңдауымыз” деген күн тәртібі бойынша өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XV сессиясы болды, онда Н.Ә.Назарбаев мемлекеттік ұлттық саясат саласындағы стратегиялық құжатты – Ұлттық бірлік доктринасын жария етті.
Қараша айында Президент Қазақстан судьяларының V съезінің жұмысына қатысты, оған елдің барлық өңірлерінің судья ұжымдарынан 640 делегат келді. Әділ әрі сатылмайтын сот демократиялық және құқықтық мемлекеттің аса маңызды негізі екеніне назар аудара отырып, Н.Ә.Назарбаев судья қауымдастығы алдында тұрған жүйелі міндеттерді айқындап берді: олар – азаматтардың сот жүйесіне деген сенімінің деңгейін арттыру; сот ісін жүргізуді жетілдіру мен нығайту; соттар мен судьяларды одан әрі мамандандыру; сот төрелігін жүзеге асыру функциялары мен сот әкімшілігі функцияларының аражігін нақты ажыратуға негізделген сот әкімшілігі жүйесін одан әрі жетілдіру.
Қараша-желтоқсанда Елбасы қалыптасқан дәстүр бойынша “Алтын сапа” байқауының жеңімпаздарын марапаттады, сондай-ақ “Парыз” кәсіпкерліктің әлеуметтік жауаптылығы жөніндегі жыл сайынғы конкурсының жеңімпаздарына сыйлықтар берді. Сол салтанаттарда сөйлеген сөзінде ол осы іс-шаралардың басты мақсаты отандық бизнестің дамуына, қазақстандық тауарлардың сапасына және Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігіне мейлінше жоғары талаптар қою деп атап өтті.
13 қарашада Президент өткізген тікелей желі қазақстандықтар алдындағы есеп тәрізді болды, оның барысында Елбасы жылдың негізгі нәтижелерін қорытындылап, азаматтардың ең өзекті сұрақтарына жауап берді. Жалпы алғанда, тікелей желі шеңберінде 45 мыңнан астам сұрақ түсті. Негізінен, олар халықты әлеуметтік қамсыздандыру, жұмысқа орналастыру, тұрғын үй проблемалары мен тұрғын үй құрылысы, сондай-ақ заңнама және құқық, білім беру, денсаулық сақтау және т.б. салаларға қатысты болды.
Тікелей желі қорытындылары бойынша барлық мемлекеттік органдар азаматтардың қойған сұрақтары мен өтініштерін толық және мұқият қарау жөнінде кең ауқымды жұмысты бастады. Елбасының тапсырмаларына сәйкес “Жол картасын” іске асыру, жаңа мектепке дейінгі балалар мекемелерін қалпына келтіру және салу, үлескерлік құрылысқа қатысушылардың проблемаларын шешу, өңірлерде сумен және газбен қамтамасыз ету, жанар-жағармай бағаларын бақылауға алу, Тұңғыш Президенттің Ғылым қорын құру жөніндегі жұмыстар жалғасын тапты.
Жекелеген ең өзекті мәселелер бойынша арнайы комиссиялар мен жұмыс топтары жергілікті жерлерде болды. Көптеген азаматтар жұмысқа орналастырылды, емделуге жіберілді, оларға материалдық көмек көрсетілді.
Қазақстан тәуелсіздігінің 18 жылдығына орай Орталық концерт залында 15 желтоқсанда Президент жасаған бағдарламалық баяндама жылдың соңғы қуатты қорытындысы іспетті болды. Онда Н.Ә.Назарбаев елдің тәуелсіздік тұсындағы дамуының шешуші кезеңдеріне талдау жасап, болашақтағы стратегиялық міндеттерді айқындап берді. Ал мереке қарсаңында Президент дәстүр бойынша қазақстандықтардың үлкен тобына мемлекеттік наградалар мен сыйлықтар тапсырды. Марапатталғандар арасында көрнекті мәдениет, ғылым, білім беру, денсаулық сақтау қайраткерлері, өндірістік сала өкілдері, мемлекеттік қызметшілер, құқық қорғау органдарының қызметкерлері, әскери қызметшілер, соғыс және еңбек ардагерлері болды. Жоғарғы мемлекеттік награда – “Қазақстанның Еңбек Ері” атағы халық жазушысы, Парламент Сенатының депутаты Ә.Кекілбаевқа, Қостанай облысы “Қаркен” ЖШС директоры С.Боқановқа және “Өскемен титан-магний комбинаты” АҚ президенті Б.Шаяхметовке берілді. Ғылым және техника саласындағы 2009 жылғы Мемлекеттік сыйлық Қ.Қадыржанов бастаған Ұлттық ядролық орталықтың ғалымдар тобына берілді. Профессор Б.Рақышев бастаған Қазақстанның минералдық шикізаттық әлеуетін зерттеу авторлары және Қазақстан математика мектебінің өкілі профессор Ұ.Өмірбаев сыйлық лауреаттары атанды.
* * *
Қазақстан Президентінің 2009 жылы халықаралық саладағы белсенді қызметі елімізге сыртқы саясаттың стратегиялық бағыттарында сапалы өрлеуді қамтамасыз етті.
Елбасы кең халықаралық қолдау тапқан бірқатар маңызды бастамалар көтерді.
2009 жыл 2010 жылы Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы төрағалық етуіне дайындық шеңберінде өтті. Әсіресе, Н.Ә.Назарбаевтың Ыстамбұл саммитінен бері 10 жыл бойына өткізілмеген ЕҚЫҰ мемлекеттері басшыларының саммитін шақыру туралы бастамасы ерекше өзектілікке ие болды. Бұл ұсынысты Ұйымның жетекші елдері қолдап, 2009 жылғы 1-2 желтоқсанда Афинада өткен ЕҚЫҰ Сыртқы істер министрлері кеңесінің қорытынды декларациясында көрсетілді.
2010 жылғы сәуірде АҚШ-та жоспарланып отырған Ядролық қауіпсіздік жөніндегі жаһандық саммит қарсаңында Н.Ә.Назарбаевтың Семей ядролық полигоны жабылған күн – 29 тамызды Дүниежүзілік ядролық қаруды сынақтан өткізуге қарсы іс-қимыл күні деп жариялау туралы ұсынысы да маңыздылыққа ие болды. Бұл идеяны “ядролық клуб” елдерін қоса алғанда, әлемнің жетекші мемлекеттері қолдап, БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен мақұлданды.
Бұл ретте қыркүйекте беделді америкалық “Вашингтон таймс” газетінде жарияланған Қазақстан Президентінің жаппай қырып-жою қаруын таратпау режімін күшейту және халықаралық деңгейдегі төзушілік пен өзара түсіністікті нығайту сияқты халықаралық қауымдастық үшін өмірлік маңызы бар мәселелер бойынша ұстанымы айқындалған “Жаңа туындап келе жатқан демократиялардың әлеуеті” атты мақаласын да атап өту қажет.
Әлемдік қаржы дағдарысын еңсеру жөніндегі Н.Ә.Назарбаевтың “Дағдарыстан шығу кілті” және “Бесінші жол” атты мақалаларында, сондай-ақ Қазақстан көшбасшысының Давостағы Дүниежүзілік экономикалық форумда, Қытайдағы Боаос экономикалық форумында, ІІ Астана экономикалық форумында сөйлеген сөздерінде айтылған жаңа әлемдік валютаны енгізу қажеттілігі туралы ұсыныстары да халықаралық қауымдастықтың оң пікіріне ие болды.
Жалпы, Президент халықаралық форумдар мен көптарапты саммиттерді Қазақстанның мүддесін әлемдік деңгейде ілгерілету үшін тиімді пайдаланды.
Жоғарыда атап көрсетілгендей, Елбасы 11 көптарапты саммиттерге (ҰҚШҰ (3 отырыс), ЕурАзЭҚ (2 отырыс), ШЫҰ, Халықаралық Аралды құтқару қорына құрылтайшы мемлекеттер басшылары саммиті, Қазақстан және Ресей өңіраралық ынтымақтастығының VІ форумы, Қазақстан, Ресей, Әзірбайжан мен Түркіменстан президенттерінің бейресми кездесуі, Түркітілдес мемлекеттер басшыларының ІX саммиті, бірқатар ТМД мемлекеттерінің бейресми саммиті), сондай-ақ, елімізде және шетелде өткен 5 халықаралық форумға (Давостағы дүниежүзілік экономикалық форум, Қытайдағы Боаос экономикалық форумы, ІІ Астана экономикалық форумы, Әлемдік және дәстүрлі діндер жетекшілерінің ІІІ съезі, БҰҰ Дүниежүзілік туризм ұйымы Бас Ассамблеясының ХVІІІ сессиясы) қатысты.
Достастық елдерінің мемлекетаралық бірлестіктері шеңберіндегі қатынастар ең қарқынды болды, 11 саммиттің 9-ы солардың еншісінде және де осы бағытта ең елеулі нәтижелерге қол жетті.
Мәселен, Қазақстан, Ресей мен Беларусьтің Кеден одағын құру туралы шешімі тарихи мәні бар оқиға болды. ЕурАзЭҚ Мемлекетаралық кеңесі отырысында 27 қарашада қол қойылған құжаттар 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап бірыңғай кеден тарифін және 1 маусымнан бастап бірыңғай кеден кодексін қолданысқа енгізуге мүмкіндік береді.
Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен 19-20 желтоқсанда Алматыда шақырылған бірқатар ТМД елдерінің бейресми саммитінде Кеден одағына қатысушы елдер бірыңғай экономикалық кеңістік (БЭК) құру жөніндегі бірлескен іс-қимыл жоспарын қабылдады.
ҰҚШҰ шеңберінде өңірдегі қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нақты тетігін құруға байланысты елеулі прогреске қол жеткізілді. Атап айтқанда, Мәскеу қаласындағы Ұжымдық қауіпсіздік кеңесінің маусымдағы отырысында ҰҚШҰ ұжымдық жедел ден қою күштерінің қызметін регламенттейтін құжаттар қабылданды, ал қазан айында Жамбыл облысындағы Мәтібұлақ полигонында олардың бірлескен оқу-жаттығулары өткізілді.
Қазақстан Президенті бастамашылық еткен Халықаралық Аралды құтқару қорының құрылтайшы мемлекеттері басшыларының саммиті барысында тараптар Арал теңізі алабының халқына көмек көрсету жөніндегі жаңа мемлекетаралық бағдарламаны жедел әзірлеудің орындылығы туралы ортақ тоқтамға келді.
Екатеринбург қаласында 15-16 маусымда өткен, VІ өңіраралық Қазақстан мен Ресей форумының қорытындысы энергетика, сауда және әскери техника, сондай-ақ Ресеймен мемлекетаралық өзара іс-қимылдың барлық саласында стратегиялық әріптестіктің тереңдей түсуіне ықпал еткен шекара маңы ынтымақтастығы саласындағы маңызды келісімдер болды.
Н.Ә.Назарбаевтың Екатеринбург қаласында маусымда өткен ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің және Түркітілдес мемлекеттер басшыларының ІХ саммиті аясындағы қызметі жемісті болып, онда қазақстандық көшбасшы ұсынған, жалпытүркілік ықпалдасудың жаңа деңгейге шығуын айқындайтын Түркітілдес мемлекеттер ынтымақтастығы кеңесін құру туралы келісімге қол қойылды. Тұңғыш рет түркі мемлекеттері арасында барлық бағыттар бойынша ынтымақтастықты үйлестіру мақсатында тұрақты жұмыс істейтін жоғары кеңесші орган құрылды.
Мемлекет басшысы жыл ішінде қатысқан халықаралық форумдардың қатарында Қазақстан елордасында шілденің алғашқы күндерінде кезекті жиналған Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының ІІІ съезі айрықша мәнге ие болды. Онда жетекші әлемдік және дәстүрлі діндер мен конфессиялар өкілдік еткен 35 елден 77 делегация қатысты. Н.Ә.Назарбаевтың съезде сөйлеген сөзінде Қазақстанның бастамасы бойынша 2003 жылы шақырылған съездің қазіргі әлем діндері арасындағы ғаламдық үндесудің үйлесімді де пәрменді бөлігіне айналғанын қанағаттанушылықпен атап өтті.
Мемлекет басшысы екіжақты қарым-қатынастар деңгейінде 14 шетелдік сапарға шықты. 3 мемлекеттік, 7 ресми және 4 жұмыс сапары барысында Үндістанға, Германияға, Ресейге, Біріккен Араб Әмірліктеріне (БАӘ), Финляндияға, Қытайға, Әзірбайжанға, Түркияға, Иорданияға, Италияға, Ватиканға, Беларусьқа және Түркіменстанға барды. Осы орайда Н.Ә.Назарбаев БАӘ-не сапармен екі рет (16-17 наурыз және 30 қазан-2 қараша) барды.
Президент алға қойған және жыл бойына табысты іске асқан екіжақты қарым-қатынастар аясындағы негізгі міндеттер – ЕҚЫҰ-ға, ШЫҰ-ға, ЕурАзЭҚ-қа және Ислам Конференциясы Ұйымына төрағалық ету қарсаңында әлемнің жетекші мемлекеттері тарапынан Қазақстанды қолдауды қамтамасыз ету; жекелеген елдермен қарым-қатынаста стратегиялық әріптестікті жаңа деңгейге шығару; ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту және дағдарыстан кейінгі кезеңде оның инновациялық дамуы үшін инвестициялар мен жоғары технологияларды ауқымды түрде тарту болды.
Франциямен, Италиямен, Испаниямен, Түркиямен және Үндістанмен стратегиялық әріптестік орнатылды, сондай-ақ Оңтүстік Кореямен және ГФР-мен қарым-қатынасты осы деңгейге шығару үшін де негіз қаланды. Қазақстан-герман байланыстарының дамуына Қазақстанның Германиядағы жылын өткізу де қосымша серпін берді.
Н.Ә.Назарбаевтың Үндістанға, Германияға, Ресейге, Финляндияға, Италияға сапарлары Қазақстанды жаңа технологиялық базада қарқынды индустрияландырудың кешенді міндетін шешуге және ұлттық экономиканың инновациялық қалыбының түзілуіне бағытталды. Соның нәтижесінде осы елдермен технологиялар трансфертінің, бірлескен жоғары технологиялы өндірістерге тікелей инвестиция салудың, қазақстандық экономиканың шикізаттық емес секторындағы бірлескен жобаларды іске асырудың екіжақты келісімдерінің қомақты топтамасына қол қойылды. Бұдан басқа, Франция мен Оңтүстік Корея президенттерінің елімізге жасаған сапарлары барысында осындай уағдаластықтарға қол жетті.
Президенттің Қытайға, БАӘ-ге және Иорданияға сапарларының қорытындысы бойынша жаңа инвестициялар мен кредиттерді тарту мәселелері сәтті шешілді. Осылайша, Қытай 10 млрд. доллар сомадағы корпоративтік кредит бөлсе, БАӘ-мен инвестициялық қор құрылды, сондай-ақ Қазақстанда алғаш рет ислам банкингі принципінде жұмыс істейтін банк ашылды.
Мемлекет басшысының Әзірбайжан мен Түркіменстанға сапарларының басты күн тәртібінде энергия ресурстарын бірлесіп экспорттау мен оның бағдарларын әртараптандыру мәселелері тұрды. Бұл арада ең алдымен Қазақстан үшін стратегиялық жағынан маңызды, салтанатты рәсімі Н.Ә.Назарбаевтың Түркіменстанға желтоқсан айындағы сапары барысында өткен “Түркіменстан—Өзбекстан—Қазақстан—Қытай” трансұлттық газ құбырының іске қосылуын атап өту керек.
Қазақстанда өз кезегінде 2009 жылы Бразилияның, Израильдің, Францияның, Словенияның, Иранның, Оңтүстік Кореяның президенттері, ҚХР Төрағасы сапармен болды.
Бұл арада Қазақстан мен Орталық Азияның тарихында тұңғыш рет болған, Бразилия Президенті Л.И.Лула да Силваның маусымдағы мемлекеттік сапарын атап өткен жөн. Оның қорытындысы бойынша тараптар БҰҰ-да және басқа да халықаралық ұйымдардағы өзара іс-қимыл, Қазақстанның Бразилиядағы дипломатиялық өкілдігін ашу, үкіметаралық комиссия құру, жетекші бразилиялық компаниялармен ынтымақтастық, сондай-ақ қазақстандық футболшыларды Бразилияда дайындау туралы келісімге келді.
Н.Ә.Назарбаев жыл ішінде Ресейдің, Чехияның, Эстонияның, Украинаның, Беларусьтің, Вьетнамның, Қырғызстанның премьер-министрлерін қабылдады.
Президент 2009 жылы Қазақстанға келген халықаралық ұйымдардың, шетелдік саяси және іскер топтардың өкілдерімен көптеген кездесулер өткізді. Олардың арасында – ЕҚЫҰ-ның бас хатшысы М.П. де Бришамбо, НАТО-ның бас хатшысы Я.Схеффер, ЕурАзЭҚ-тың бас хатшысы Т.Мансұров, ҰҚШҰ-ның бас хатшысы Н.Бордюжа, ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының төрағасы Ж.Соареш, Еуропа Қайта құру және даму банкінің президенті Т.Миров, АҚШ-тың Мемлекеттік хатшысының орынбасары У.Бернс; Ислам даму банкінің президенті А.Мохаммед әл-Мадани; Франция Парламентінің сенаторы, “Франция-Қазақстан” парламенттік достық тобының төрағасы Э. де Монтескью; “Газпром” ААҚ-тың басқарма төрағасы А.Миллер; “Chevron” корпорациясы директорлар кеңесінің төрағасы – бас атқарушы директоры Д.Райли; “Enі S.p.A” концернінің президенті П.Скарони; экономика саласындағы Нобель сыйлығының лауреаты Р.Манделл (1999) мен Э.Фелпс (2006) және басқалар болды.
Мемлекет басшысы жыл ішінде Өзбекстанның, Түркіменстанның, Ресейдің, Әзірбайжанның, Израильдің, Францияның президенттерімен, АҚШ-тың вице-президентімен, Италияның, Үндістанның премьер-министрлерімен және басқалармен телефон арқылы келісімдер жүргізді.
Қазақстан Президентіне Ливанның, Грекияның, Вьетнамның, Болгарияның, Ауғанстанның, Малайзияның, Оңтүстік Кореяның, Норвегияның, Нидерландының, Канаданың, Латвияның, Бельгияның, Францияның, Финляндияның, Моңғолияның және Грузияның елшілері сенім грамоталарын тапсырды.
Н.Ә.Назарбаев Қазақстанда аккредиттелген шетелдік дипломатиялық корпуспен желтоқсанның соңында өткен дәстүрлі кездесуде 60 дипломатиялық мекеменің 53-і жаңа елордамызда жұмыс істеп жатқанын қанағаттанушылықпен атап өтті.
* * *
2009 жылдағы елдің дамуын және оның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметін қорытындылай келе, Елбасының Тәуелсіздіктің жариялануының 18 жылдығына орай өткен салтанатты жиындағы сөзін келтіргім келеді. Бұл сөздер Қазақстанның бүгінгі жетістіктерін барынша айғақтайды: “Енді, міне, 18 жыл бойына күн сайын, сағат сайын біз жаңа Қазақстанды – арманымыз бен үмітіміздегі мемлекетті жасай отырып, өз жоспарларымызды жүзеге асырып келеміз. Біз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайттық, халық бірлігін сақтап қалдық, қарыштап жаңғырту стратегиясын іске асырдық, қазіргі заманғы нарықтық экономиканы жасадық. Біз көпвекторлы сыртқы саясаттың негізін қаладық, ықпалдасуды – осы сөздің ең кең мағынасында – мемлекет басымдықтарының бірі ретінде жария еттік. Тәуелсіздігіміздің жетістіктерінің ең бастысы – Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етуі болды. Бұл – біздің ортақ еңбегімізге берілген тағы бір аса жоғары баға. Қазақ халқы ғасырлар бойындағы тарихында қазіргідей деңгейде әлем қауымдастығының назарын өзіне аударып көрген емес. Қазақстан дербес мемлекет ретінде пайда болған кезден бастап ол ешқашан осындай жоғары дәрежеге қол жеткізіп көрген емес. Біздің асқан игі жетістігіміздің өзі осында”.
Махмұт ҚАСЫМБЕКОВ, Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы.