Қазыналы елміз деп жатамыз. Ол рас. Қазақтың несібесі басқаларға қарағанда кем кесіп-пішілді деп пешенемізге өкпе айта алмаспыз. Шүкір құдайға, қазақтың жер байлығы да, кен байлығы да бір басына жетерлік. Бауырына басып жеймін десе де, ақсұңқар құстай шашып жеймін десе де жарап тұр, жарасып тұр.
Соған орай ата-бабаларымыз да қазына деген сөздің қадіріне жеткен, қасиетін білген. Бұл, әсіресе, көшпенділер өркениетінің қымбат құндылықтарын «жеті қазына» деп бөлек әспеттеп құрметтеуінен де көрініс тапқан. Қазақ өзінің дәстүрлі дүниетанымында жеті қазынаны ер жігіттің өмірімен байланыстырып, ол ұғымға мыналарды жатқызған: жүйрік ат, қыран бүркіт, құмай тазы, берен мылтық, қанды ауыз қақпан, майланғыш ау, өткір кездік. Халқымыз қазынаны ырыс деп санаған. Сол себептен сол ырыстардың қатарында ақыл-парасатты, денсаулықты, ақ жаулықты, баланы, пейіл-көңілді, жерді, итті атаған. Әлбетте, ғасырлар бойғы өмір тәжірибесіне сүйенген халық философиясы қателеспейді. Ал енді бір сәт қазіргі замандағы қазақ қазынасы хақында ойлансақ қайтер еді? Қазына сөзінің байыбына барып жүрміз бе? Әлде бетінен қалқып, үстірт ойлап, сырттай қызықтағанға мәзбіз бе? Айтар болсақ, дәл бүгін таңда ұқсата білсек, оқсата білсек, қымыз да қазына. Бірақ, «Осы қымыз қазаққа мақтаның ба, асың ба?» деп хакім Абай айтқандай, осы сықылды көптен-көп қазыналарымызды мақтаныш еткеннен артыққа бара алмай, пайдалы кәдеге жарата алмай жүргеніміз де еш өтірік емес-ау. Өткен жазда Түркияда болғанымызда мол да мөлдір сулы Манавгат өзенін көріп көзайым еткенбіз, түрік туысқанның құдай берген бір нәпақасы екен-ау дескенбіз. Сөйтсек, ол ойымыз да бекер емес екен. Өзен бойында өркендеген туризм мен ағын суды бойлап былқыған он сан балық кәсіпшіліктерін былай қойғанда, дарияның басы ауыз су алу үшін Израильге жалға беріліпті. Күн мен ай, аспан мен жер, от пен су жалпыадамзаттық жеті қазынаның ішінде болса, түрік кәрдаштардың сол суды шын мәнінде ұлттық қазына-байлық көзіне айналдырғаны байқалып тұр. Бірақ, бұл арада біздің айтпағымыз рухани қазыналар жайы еді. Қазақ даналығындағы жеті қазына қатарынан ақыл-парасат пен пейіл-көңілдің ойып тұрып орын алуы бекер емес. Бажайлап үңілсек, байлықтың кені – адамның өзі, оның жан-жүрегі екен. «Жүректе көп қазына бар, бәрі жақсы, Теңіздің түбіндей-ақ қарап бақшы. Сол жүректен жылылық достық пенен Бұлақша ағып ғаламға тарамақшы» дейтін Абай ғақлиясы да осыған саяды. Олай болса, қазынаның үлкені адамның өз бойында, басты қазына адамның жүрегінде екендігіне ден қоятын уақыт жеткен сияқты. Жалпақ жаһанға жауһар жақсылықтарымен үлгі шашып отырған жапон жұртының бір ғана мысалына жүгінейікші. Бүгінде 50 мыңнан астам жапондық 100 жылдық ғұмыржас межесінен емін-еркін, емен-жарқын аттап өтіп отыр. Енді 15 жылдан кейін бұл елдегі ұзақ жасаушылар миллионнан асып жығылмақ. Мұндай ғажап әлемнің басқа ешбір елінде жоқ. Ал ұзақ өмір сүрудің құпиясы мынада: жапондықтар қарым-қатынас кезінде бір-бірін ренжітпеуге, көңіліне қаяу салмауға тырысатын жер бетіндегі жалғыз халық екен. Нақ осындай қадамы құтты елді әлем картасынан табу қиын. Экономиканың кереметін біз солардан көріп отырмыз. Күріш егетін, қала салатын ұлтарақтай жері де қалмады. Оларда табиғи байлық дегеніңіз атымен жоқ. Осыған қарамастан жапондықтар жаһандағы ең бай ұлт саналады. Байлыққа жеткізген де ақыл-парасат пен ғылым-білімі. Ал енді осы ғажайып жетістіктерді ежіктеп айтып отыруымыздың себебіне келейін. Гәп жоғарыда айтқан ұлт қазынасында жатыр. Тұтас елдің табыстылығының құпиясы сол, жапондықтар өз ой-пайымдарын тізгіндеп ұстауды үйренді. Теріс ойлар әңгімелесіп отырған адамның көңілін бұзып, жүйкесіне тиіп қана қоймай, оның денсаулығына, болашағына нұқсан келтіретінін жақсы білгендіктен олар балағат, дөрекі сөздерді өз тілдерінен мүлдем тыйып тастапты. Жапондықтардың көп жасауының ақиқат сыры, міне, осында. Бір-біріне деген ілтипат-ізгілікте, сыйластықта. Ізет пен ілтипат, сыйлағанның құлы болу, шынына келгенде, қазақтан қалған. Даладай дархандық та, кең пейіл де, ер көңіл де, жалғыз атын жолаушыға сойып салар қонақжайлық та, зият тектілік те қазақтың сүйегіндегі қазыналы қасиеттері екендігі бүгінде төрткүл дүниеге түгел мәлім-ау. Бағзыдан бергі салт-санасы, әдет-ғұрпы, дәстүр-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі, даналық сөздері – бәрі-бәрі қазақтың азбас-тозбас, сарқылмас асыл қазынасына жатады. Осының бәрі, сайып келгенде, Елбасы айтып жүрген интеллектуалды ұлт қалыптастырудың негізі, адам капиталының алтынға айырбасталмас әзиз құндылықтары болып табылады. Олай болса, қазақ қазынасын игерейік, ағайын! Ұзақ ғұмыр да, ырыс-береке де ұлт рухынан, ұлттың ақыл-парасаты мен жан-жүрегінің қайнарынан шығатынын әсте қаперден шығармайық.
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
«Егемен Қазақстан»