Өткенде бір әріптесім мұң шақты. Мұғалім мұңын мұғалімнен басқа кім түсінер? Көңіліндегі кейістігін бүкпеді. Сөзінен торығу сезілді. Тіпті сүйікті кәсібінен көңілі біржола суығандай екен. Ашқан қарнына емес, қашқан қадіріне ашынғандығы аңғарылды.
Торыққаны тегін болмады. Әріптесім өз мектебінде сынып жетекшісі еді. Күнделікті қызметі кезінде шәкірттерінің бірінің сабаққа құлықсыздығын, үнемі шаршаңқы күйде жүргенін байқап, зерттеу жүргізсе керек. Бақылау барысында қоршаған орта факторы, отбасы факторы, әлеуметтік фактор – бәрі де мансұқталып, көп ұзамай манағы оқушының уытқұмарлыққа үйір бола бастағанын анықтайды. Байламы әбден бекиді. Баламен оңашада сыпайылап сөйлескені, психологпен кеңескені нәтиже бермейді де, болған жайды ата-анасына жұқалап жеткізеді. Бірақ айқай-шу осыдан кейін басталады. Кей ата-ананың мұғалімді бала көзінше мұқатқысы, тұлғалық, мұғалімдік мәртебесін оқушы көзінше табанға таптағысы келіп тұратыны бар емес пе, сол жағдай қайталанады. «Жапалақпен тасты ұрсаң да, таспен жапалақты ұрсаң да жапалақ өлетіні» секілді, нәтижесінде бар жайға кінәлі мұғалім болып шыға келеді. «Жығылған үстіне жұдырық» демекші, ата-ананың жаласы аз болғандай, мектеп басшылығы да мұғалімді әбден тұқыртып, сөгіс бергізеді. Ұзақ-сонар әңгіменің қылдай қысқасы осы. «Мен міндетімді адал атқардым ғой, сонда баланың уытқұмарлыққа үйрене бастағанын ата-анасына құпиялап ескертіп, бұл жолдан бірлесіп қайтарайық деп өтінгенім үшін жазықтымын ба?» деп шырылдағанда, шыны керек, әріптесіме жақ ашуға жарамадым. Тек сабырға шақырдым.
Байыптасақ, мұндай жағдай бір мектепте ғана болып қалмайды екен. Әдетте, қай білім мекемесіне бармаңыз, маскүнемдік, шылымқұмарлық, нашақорлық, ЖИТС сияқты індеттерге қарсы іс-шаралар жүйелі өткізіліп, дәлелдемелері тап-тұйнақтай жинақталып жатады. Түбінде тексерушіге де керегі сол: қағазың түзу болсын. Сырттай қарағанда, бәрі тамаша. Кейде «мектептің абыройы үшін», «басшының басшы алдында қызармауы» үшін жауырды жаба тоқитын кез де кезікпей қалмас. Десек те, ондай жалған абырой опа бермейді. «Ауруын жасырған – өледі» демей ме халық.
...Біздің мектеп қабырғасында оқыған кезіміз – сексенінші жылдар. Сабақтан тыс кезде бау-бақшада ата-анамызға көмектесетінбіз. Бір жылы картоптың «колорадо қоңызы» дейтін жауы пайда болды. Жұрт жаға ұстады. Бір жылы кәдімгі сарымсаққа құрт түсті. Ащы екеш ащыға да құрт түскенде біздің ауылдың адамдары аң-таң болған. Ал, енді бүгін оған ешкім таңданбайды. Қалыпты жағдайға айналған. Қисыным қиыспай тұрса, ғафу етіңіздер, білім саласы да сондай. Қазір оқу ошақтарында келеңсіз жай көбейіп кетті. Мектепте былтыр, не бұрнағы жылы болып көрмеген тосын жағдай орын алып жатса, әуелі таңырқайсың. Арада бірер ай өткен соң, таңырқағаның таңсық болмай қалады.
Қазір білім ұяларында жан жүдетер жайлар үдеп бара жатыр. Соның бірі – уытқұмарлық, яки токсикомания. Ол – эйфория туғызғанымен, құқықтық тұрғыда есірткілік заттар қатарына жатқызылмаған, уытты заттарды тұтынғанда пайда болатын шектен тыс құнығу жағдайы. Сырттай қарағанда, даурығатын да, даурықтыратын да түк жоқ сияқты. Себебі есірткі заты емес. Одан бөлек сіз де қарсы уәжіңізді келтіресіз: токсикомания біздің оқушы кезімізде де ауық-ауық кездесіп қалушы еді, біз де бозбала шағымызда ата-анамызға білдірместен анда-санда ептеп ұрттайтынбыз, шылымның да түтініне талай қақалғанбыз дерсіз т.б.
Балаңыздан өзіңізді көресіз. Оның темекі тартпайтынына, сіздің жас кезіңіздегідей жасырынып ішімдік ішпейтініне қуанасыз. Бірақ күндердің күнінде... Сізге балаңыздың сынып жетекшісі хабарласты. Жолығып сөйлескенде ұлыңыздың уытты затқа ессіз елітетін әдет тапқанын айтты делік. Соны екі жақтап қадағалап, теріс әрекеттен арылтуға көмектесуіңізді сұрады. Бұл жағдай сізге қалай әсер етеді?
Сөздіктерге сүйенсек, токсикомания – булармен, газдармен демалу. Оның кейбір түрлері тұрмыста қолданылатын ацетон, бензол арқылы таралады. Бұл – ерітінділер, тазартқыштар, синтетикалық желімдер, бояулар, дақтарды кетіретін сұйықтықтар т.с.с. Қазіргі уақытта 9-15 жас аралығындағы кейбір балалар көбіне желім, лак, әртүрлі химиялық препараттар секілді денсаулыққа зиянды, уытты заттарды пайдаланады. Оларды пайдаланған кезде бастапқыда әлсіз масаңсу (эйфория) туындайды, содан соң есінің шатасуы, бейімделудің жоғалуы, құсу пайда болады. Кейбір заттар сандырақ, алдамшы қабылдау, елес, өзінің мүмкіндіктерінің шексіздік сезімін, ойлау қабілетінің бұзылуын, өзін-өзі бақылаудың жоғалуын туындатуы мүмкін. Баланың тұйықталуы, күйзеліске түсуі, жиі ашулануы сияқты белгілер көбейеді.
Уытты заттарды иіскеп, елітуге үйренген баланы анықтау – ең қиыны. Айталық, оқушы сөмкесінен немесе киімінің қалтасынан ата-анасы қарапайым тұрмыстық желімді тапты делік. Сөз жоқ, оған көңіл аудармайды. Аяқ киімін жөндеуге пайдаланатын зат екен дейді де қояды. Бірақ дәл сіз іздеген зат манағы тұрмыстық желім болып шығуы мүмкін. Оның қарапайым бір түрі – базарда сатылатын арзанқол «Монолит» желімі. Бұдан бөлек, «Супермомент» желімі, әр түрлі спрейлер де болуы ықтимал. Оны пайдалану тым оңай. Кез келген таса жерде целлофан қапшыққа кішкене тамызып, бірер минут иіскесе болғаны, ұзамай-ақ бала бойында масаңдық сезімін тудыра бастайды. Осылайша, әуелі «бір көрсем ештеңе етпес» деп құрбы-құрдасына жай еліктеуден басталған мұндай қызығушылық бірте-бірте уытқұмарлыққа апарып соқтыруы мүмкін. Рас, есірткіге қарағанда көптеген уытқұмарлық заттардың адам денсаулығына қауіптілігі аздау. Бірақ оның алдын алып, себебімен күреспесе, соңы жағымсыз салдарларға жеткізетінін жоққа шығаруға болмайды.
Әріптеске нені ұсынамыз?
Иә, жаман әдетті ауыздықтаудан бұрын, әрине, әуелі оны анықтау керек. Ол үшін балаға жаныңыз жақын болмағы жөн. Ата-анасына, дос-құрбысына айтпайтын ішкі сырын сізге айтатындай рухани жақындық қажет. «Адам жанының инженері» деген метафора сізге сол себепті берілген. Әйтсе де, баланың өсу кезеңіндегі әртүрлі психологиялық қалып-күйді бастан кешуі оны тұйықталуға соқтырады. Демек, сізге елігіп жүрген нәрселер жайында өздігінен айта қоймас. Сондықтан күнделікті іс-әрекеттегі зерттеуді үзбеген дұрыс.
Сізге екінші кедергі ата-ана болуы мүмкін. Әрине, бірен-сараны ғана. Сіз оқушының уытқұмарлыққа үйірсектігін айта қалсаңыз, оған ауыр тиетіні сөзсіз. Өзіңізді кінәлайды. Мұғалімнің жұмысы қатты қиындап барады дегенге мұндай көріністер де себеп болуда. Дегенмен, сабыр сақтаған жөн. Себебі, әлгіндей «әдетті» басқа кім анықтай алады? Сізден басқа кім түзетуші еді?
Әбдіманап ТАСБОЛАТ,
Сарыағаш ауданындағы
№4 мамандандырылған
мектеп-интернаттың қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Оңтүстік Қазақстан облысы