Білуімізше, бұл тек қарашаңырақ театрға ғана емес, барлық қазақстандық театрларға қатысты жағдай. Негізі, айтпағымыз көрермен туралы да емес, мемлекет қарамағындағы қолдауы мол еліміздің бас театрындағы көрермен контингентінің көрсеткіші осындай болғанда, үлкен астаудағы асқа қол созбай-ақ, тақыр жерден өнер жасамақ болып талпынатын жекеменшік театрлардың жағдайы қалай екен, жан-жақтан құйылып жатқан қазақ- тарды жекеменшік театрдың сахнасы қызықтыра ма деген сауалдың тілдің ұшына келіп тіреліп тұрғаны. Жекеменшік театрдың екінші атауы – тәуелсіз театр, тіпті тұсауы жаңа кесілген тәуелсіз театр іздемей тұрып, менмұндалаған мемлекеттік театрлардың арасында қараң-құраң көрінген жекеменшік театрлар өзі бүгінде бар ма екен десеңізші? Жоқ! Осы уақытқа дейін балама өнер ретінде бірде-бір аяғынан нық тұрған мемлекеттің қолынан жем жемейтін, қазақ тіліндегі жекеменшік театрдың іргесі қаланбаса, бұл ненің көрсеткіші?
Дәл қазір театрсүйер қауым үшін Қазақстанда 64 театр жұмыс істеп тұр, соның төрттен бірі Алматы қаласында орналасқан. Алматыда – 16, Шымкентте – 8, Астанада – 6 театр бар. Мемлекетке 80 пайыз театр, яғни 51 театр тиесілі. 2016 жылы республика театрларының сахнасында 13,7 мың спектакль қойылған. Оны 2,34 миллион көрермен тамашалаған. Еліміздегі театрлардың репертуарын 3,5 мың қойылым құрайды, оның 401-і жаңа спектакльдің премьерасы. Өткен жылдың ақпан айымен салыстырғанда, биылғы жылдың ақпанында барлық театрдағы билет бағасы 5,4 пайызға қымбаттаған. Алматы театрларындағы билет бағасы 600 теңге мен 2030 теңге аралығында. Қысқаша қайырғанда, биылғы жылдың алғашқы жартыжылдығында шығарылған театр статистикасы осылай сөйлейді. Көріп отырғанымыздай, бұлардың ішінде жекеменшік театр туралы мәлімет те, ақпарат та атымен жоқ.
Жеке ғимараты, дербес залы болмаған соң жертөледе құрылып, әр жерді паналап, жағалап жүретін жекеменшік театрлар жалпы өнерге өзін өте керексіз сезінетін сияқты. Өзі азып-тозып, арып-ашып жүріп бұлар өнерге не бере алады? Міне, осындай сауал туындай қалғанда, оны құптайтындар да, мүлде қабылдай алмайтындар да табылып, пікір әдеттегідей қақ жарылады. Елуге жуық тәуелсіз театрдың басын қосып «Мемлекеттік емес театрлар қауымдастығын» құрып отырған Санкт-Петербургтің театрлары, негізінен, мемлекеттік емес, жекеменшік әрі шағын болып келетін Еуропа мәдени кеңістігінің әралуандығын есепке алсақ, сахнаның мұндай пішінін мүлде жоққа шығару қарадүрсін ойдан туған, күлкі шақыратын өте жабайы, жадағай пікір болар еді. Жекеменшік театр керек. Сөзсіз. Бұл жердегі әңгіме «Шаншар», «Нысана», «Өнер қырандары» секілді әзіл-сықақ театрлары мен «Сезам», «Зазеркалье» секілді балабақшалар мен мерекелік кештерді атқаратын қуыршақ театрлары туралы емес, А.Чехов айтқан «рухы, тәні, жаны бар» драма театрлары туралы қозғалып отырғандықтан, Алматының мәдени алаңын тегіс адақтап шықтық.
Қазақша андеграунд театр іздеп, аспандағы қол жетпес әлденені армандағандай болғанымыз тіпті де ұят болған екен, бизнесмен Жанна Омарованың Бәйтен Омаровтай белгілі әкесінің құрметі үшін ашқан «Жас сахна», «Арт и шок», «Зеркало» секілді бірталай жылдан бері мемлекеттің қолдауынсыз жұмыс істеп келе жатқан жаны сірі бірді-екілі орыс тілді театрлардан өзге көзімізге жеке театр түсе қоймады. Тіпті танылып қалған кешегі «Тазабеков театрының» да кілең дарынның бағын ашатын дүркіреген театрға емес, уақыт өте келе көп сауда үйінің біріне айналғанын көріп ішіміз ашиды.
Ең алдымен, жекеменшік театр – ешқандай ережесі жоқ, еркін ой алаңы. Режиссерлер мен актерлердің ізденісіндегі жаңашыл бағыт, кейіпкердің ішкі әлеміне еніп, образдың психологиялық көңіл күйді алдыңғы планға шығаруды мақсат тұтатыны қолдауға тұрарлық. Бірақ шығармашылықпен бірге театрды ұстап тұру үшін қай жерден қалай қаржы табуды ғана ойлауға мәжбүр болатын қазақстандық андеграундтарға жеке театр ашу тым қолайсыз болып тұрғаны анық. Мәртебелік жағынан мемлекеттік қазыналық кәсіпорын болып саналатын театрларда «өнім» шығарып жүрген өздеріндей актерлердің бұларға кәсіби өнер өкілі ретінде қарамайтындары, бұлармен мемлекеттік мәдениет мекемелерінің санаспайтындары да жүйкеге қосымша салмақ. Олардың үкімет көмектеспесе де, ең құрығанда кедергі жасамаса екен деген тілегі бәріне ортақ қиындық – ақша, ғимарат, тұрақты актерлік құрамның азабы мен қорлығын әбден тартқан соң амалсыз жабылып тынатыны рас екен. Жеке залы, тұрақты қаржы көзі болмағандықтан ашқан театрлары екі-үш маусымды атқармай жатып амалсыз жұмысын тоқтатады.
Мемлекеттік театр мен жекеменшік театр тақырыбы, идеясы, режиссерлік ізденіс, актерлік ойын жағынан бір-бірімен салыстыруға келмейтін екі басқа әлем болса да, қоғам, онда өмір сүріп отырған адамдар талғамына сәйкес балама таңдау ретінде міндетті түрде өмір сүруі тиіс өнер ошағы болуы керек еді. Ізденіс іздері бар, сахна өнеріндегі лабораториялық жұмыстар театрдың әрі қарай тіршілік етуі үшін тиімсіз болғанымен, адамның рухани өсуі үшін пайдасы тілмен айтып жеткізгісіз: сахнадан ол өзін көреді, өзінің ішіне қорықпай үңіле алады, тәуелсіз сахна кейіпкер мен оқиғаның жақсы-жаман қырын жалаңаштап көрсетуге әлдеқайда қауқарлы, ең бастысы, мұндай сахна тынысын сезген адамның өзі бұдан былай осы қалпынан гөрі жақсырақ болуға ұмтылады. Ал мұның несі жаман? Әлде мемлекеттік театрды ұстап тұрудың өзі машақаты көп мәселе болып тұрғанда, әр қойылымын асқан тәуекелмен ұсынатын жекеменшік сахнаны сағыну бүйректен сирақ шығару болып табыла ма?
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ