Кино туралы сөз қозғалса, жұрттың назары әсіресе тарихи-биографиялық, комедиялық фильмдерге көбірек ауатыны белгілі. Қоғамдық пікір негізінен осы екеуінің айналасында өрбіп жатады. Қазіргі біздің жағдайымыз да дәл осындай. Оның себебі түсінікті ғой.
Ең алдымен, көпшілікке жақсы таныс тарихи кейіпкерлер мен оқиғалар – өзінің өткені мен бүгініне бей-жай қарай алмайтын көрермен үшін өте маңызды. Ал енді алдын ала жарнамасы жақсы жүретін комедиялық (коммерциялық) фильмдер ылғи болмаса да экранға шыққан алғашқы айда (немесе күндері) жұрттың назарында болатыны белгілі. Әрине, көпшіліктің қызығушылығын оятқан фильмдер міндетті түрде еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі тақырыбы болары сөзсіз.
Осы тұста қоғам назарынан тыс қалып жүрген тағы бір фильмдер бар екенін айтуымыз керек. Ол – көлемі жағынан 10-50 минуттан (көбіне 10-30 минуттық) аспайтын қысқа метражды фильмдер. Өкінішке қарай, бұл фильмдерді фестивальдерде ғана көруге болады (онда да бағы жанып, бағдарламаға еніп жатса). Әрі кетсе, мамандардың, студенттердің арасында бір-екі көрсетілімі болуы мүмкін. Ал көпшілік бұл дүниеде ондай фильмнің бар екенін негізінен қысқа берілетін ақпараттардан ғана біліп жатады (онда да бір кинобайқауларда жүлде алса немесе тұсаукесері өткенде). Бұл тұста көрерменді кінәлаудан аулақпыз. Себебі ол фильмдерді көруге мүмкіндік әрдайым бола бермейді (кинотеатрлардан, телеарналардан көрсетілмесе, оларды біліп-тануға мүмкіндік қайдан болсын). Арнайы көре қояйық деп, шетелді айтпағанда, Астана мен Алматыда өтетін кинофестивальдерге алыстағы өңірлерден ат шаптырып келіп, тамашалап жатпайтыны тағы белгілі. Ащы болса да айтайық, қысқаметражды фильмдерге, тіпті киносыншылар тарапынан да жеткілікті назар аударыла бермейді (мақалалар жазу, дипломдық жұмыстар қорғау т.б.). Бұдан түйетін ой: өкінішке қарай, отандық қысқаметражды фильмдер әзірге рухани айналымға түспей отыр.
Бір қуантатыны, соңғы жылдары тек қысқа метражды фильмдер ғана байқауға түсетін «Байқоңыр», «Сарыарқа» фестивальдері өткізіліп жүр. Оның алдында бес жыл қатарынан «Дидар» (2006-2010), «Жаңа көзқарас» (1999-2001) атты студенттік және дебюттік фильмдер кинофестивальдері өткен болатын. Қазір «Еуразия» кинофестивалінің негізгі конкурсымен қатар, қысқа метражды фильмдердің бағдарламасы да көрсетіліп жүр. Дегенмен халықаралық болған соң, елімізде түсірілген қысқа метражды фильмдердің басым көпшілігі ол фестивальде көрсетіле бермейді. Ең көп дегенде, бағдарламаға 3-4 фильм ғана енуі мүмкін. «Бастау» халықаралық кинофестиваліндегі отандық қысқа метражды фильмдердің жағдайы да дәл осындай. Олай болса, бүгінгі таңда қысқаметражды фильмдер басымырақ көрсетілетін негізгі алаң – республикалық деңгейдегі фестивальдер болып отыр және олар еліміздегі қысқа метражды фильмдер өндірісінің дүмпуі айрықша екенін сездіртсе керек. Әрине, сан бар жерде сапа да болады. Сондықтан олардың арасынан қызықты кейіпкерлері бар, тіпті «үлкен кинода» кездесе бермейтін тақырыптарды арқау еткен талантты шығармалар да кездеседі. Көптеген студенттік жұмыстарды айтпағанда, соңғы екі-үш жылда «Қазақфильм» киностудиясының «Дебют» шығармашылық бірлестігінде түсірілген фильмдер осының айғағы болса керек.
Жалпы, қысқа метражды фильм дегеніміз суреткердің шығармашылық әлеуетін, қолтаңбасын аңғартатын ең бір маңызды сәт қой. Өйткені бір жарым-екі сағаттық фильмнің негізіне салынған ойды мүмкіндігінше аз ғана уақыттың ішінде айтып үлгеруің керек. Ал ықшамдылық түрлі кинематографиялық тәсілдерге жүгінуге, ойды жеткізуде мүмкіндігінше кино тілімен «сөйлеуге» мәжбүрлейді. Тіпті, ондай фильмді режиссердің (сценаристің, оператордың, суретшінің т.б.) шығармашылық куәлігі деуге болады. Әлем кинематографистерінің барлығы дерлік кинодағы жолын дәл осы шағын фильмнен бастауы тегін емес. Сол фильмде кейінгі фильмдерінің алғашқы (тіпті, негізгі) дәні себіледі. Мысалы, қазақ авторлық киносының белгілі өкілдерінің бірі Дәрежан Өмірбаевтың кинематографиялық қолтаңбасын түсіну үшін оның алғашқы «Шілде» (1988) атты 28 минуттық фильмін айналып өту мүмкін емес екенін мамандар жақсы біледі. Сатыбалды Нарымбетов, Серік Апрымов, жалпы кез келген режиссердің шығармашылық жолы туралы дәл осылай деуге болады. Әрине, бұл өте маңызды мәселе. Бірақ қысқа метражды фильмдерді жеке суреткердің кинематографиялық ғұмырының қайнар көзі ретінде ғана емес, ұлттық киномыздың дербес бір түрі, тармағы ретінде аса назар аударудың уақыты жеткен секілді. Сондықтан отандық қысқа метражды фильмдердің ғұмыры тек фестивальдермен ғана шектеліп қалмай, олардың рухани айналымға түсу жолдарын да қарастырудың қажеттілігі туындап отыр.
Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ, кинотанушы, өнертану кандидаты