Президент Нұрсұлтан Назарбаев үстіміздегі жылғы Жолдауында Үкіметке мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруді жылдамдату туралы тапсырма берген, ал ақпан айында болған кеңейтілген отырыста бірде-бір трансұлттық компанияның осы іске тартылмағандығын сын тезіне алған еді. Елбасы Үкіметтің осы бағытта жүйелі жұмыс жасай алмай отырғандығын да атап өткен.
Бүгінгі таңда Үкіметтің жасаған тізіліміне қарағанда, 903 кәсіпорын жекешелендіруге қойылған, соның ішінде «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ енетін 68 ірі компания мен 168 кәсіпорын бар. Бұлардан басқа 440 коммуналдық меншік нысаны және 52 ұлттық холдингтер мен компаниялар және т.б. жекешелендірілуге шығарылып отыр.
Қаржы министрі Б.Сұлтановтың үстіміздегі жылдың шілде айындағы хабарлауына қарағанда, жекешелендірудің кешенді жоспары 47 пайызға орындалған. Президенттің тапсырмасы 2018 жылдың аяғында толық орындалады деген мақсатпен жергілікті атқарушы органдар, ұлттық холдингтер және компаниялармен бірлесе отырып біршама жұмыстар атқарды. Соның нәтижесінде 2019-2020 жылдары сатылуға тиісті 131 нысан 2017-2018 жылдарға аударылды. Сөйтіп 2017 жылы 488, ал 2018 жылы 101 нысан сатуға қойылған. Ал жекешелендірудің кешенді жоспары бойынша «Самұрық-Қазына» АҚ-тың 216 активін сату көзделген. Осы қордың 17 аса ірі компанияларын сату 2019-2020 жылдарға белгіленген. Сатудың алдын ала дайындықтарын аяқтау 2018 жылы бітуге тиісті. Сонда «Қазақстан темір жолы», «Самұрық-Энерго», «Қазатомөнеркәсіп», «Қазпошта», «ҚазМұнайГаз», «Тау-Кен Самұрық», «Эйр Астана» компаниялары сияқты аса ірі кәсіпорындардың акциялары ІРО-ға шығарылмақ.
Алайда осы әрекеттердің бәрі де жекешелендіру процесінің сапасын арттырмай отыр. Конкурстарға негізінен 1-2 үміткер ғана қатысады. Тіпті сол сатуға қойылған ЖШС қатысушылары да үлес ала алмайды. Қорыта айтқанда, осы коммерциялық саудаға әлеуетті үміткерлердің қатысуының жолы кесілген. Көп жағдайларда жекешелендіру ақша түсірудің орнына басқару құқын беріп, нысандар біртіндеп сатып алу арқылы бүгінгі басшыларына тегін беріледі. Мұндай жағдайда кәсіпорындар сырттан келетін қаражатқа емес, өздері тапқан ақшаға сатылатыны аян. Нәтижесінде жекешелендірудің төмендегідей мақсаттары іске аспай отыр:
– Мемлекет жекешелендірілген нысандардан нақты қаражат таба алмайды; – Жекешелендіру нысандары өзінің дамуына мүмкіндік беретін инвестициялар мен ресурстар ала алмайды; – Жекешелендіру процесіне азаматтардың көптеп қатысуы шектеліп, нысан бүгінгі таңдағы басшыларының өзіне тұтастай бұйырып, оларды байыту арқылы қоғамдағы тұрғындар арасындағы әлеуметтік алшақтықты одан әрі тереңдете түседі.
Міне, осындай іс-әрекеттер себебінен Президенттің жекешелендіру бағытындағы ашықтық пен тиімділік туралы талаптары орындалып отырған жоқ. Оның үстіне аса ірі компанияларды жекешелендіру бойынша IPO/SPO шығару процесі де ұзаққа созылып кетті. Нысанның бүгінгі күнге қарағанда тиімді, өнімді жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін шетелдік әлеуетті инвесторларды тарту процесі де орындалмай отыр.
Бүгінгі таңда жаппай жекешелендіруге ғылыми-зерттеу, жобалау институттары, медициналық орталықтар, ауруханалар және басқа да әлеуметтік нысандар қойылған. Осы нысандардың бәрі техникалық және басқа да жағдайларының жақсартылуына зәру. Сондықтан олар нақты қаражат құя алатын әлеуетті сатып алушыға берілуі керек. Алайда сатудың талабы конкурсқа қатысатын үміткерлердің осы міндеттерді шешуіне бағыттамаған. Алдағы уақытта Үкімет жекешелендіру мәселесінде осы проблемаларға назар аударуы керек.
Екатерина НИКИТИНСКАЯ, Мәжіліс депутаты