Қазақ баспасөзінің қарашаңырағы – жалпыұлттық «Егемен Қазақстан» газеті ел өңірлеріндегі, яғни облыстық, қалалық, аудандық газеттерде жарияланған маңызды мақалаларды өз бетінде жарыққа шығаруды қолға алған болатын. Жаңа жобаның жалғасы ретінде бүгін біз Дамира Молданазарованың Оңтүстік Қазақстан облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде жуырда жарияланған «Отырған қыз орнын таба алып жүр ме?» атты мақаласын оқырман назарына ұсынуды жөн көрдік.
Кәрi қыз... Қазақ ежелден ұлдың он жасын «қозы жасы», қыздың сол жасын «қонақ жасы» дескен. Буыны бекiген ұлын еңбекке баулыса, бұрымдысын ұзатудың қамына кiрiскен. Үлкендерден «Сұлуы сылаң қаққан үйден қонақ арылмайтын» деген сөздi жиi естимiз. «Қызды ауылдың итi жатпас» деген мақал да осыдан шықса керек. Аузынан ана сүтi кеппей жатып, жат жұртқа аттанған талай әжелерiмiз сол шаңырақтың ұстынына айналып, олардың өсиет-өнегесi кейiнгiге үлгi болып келедi. Әңгiмесiн «он бесiмде келiн болып түстiм...» деп бастайтын көнекөздерiмiз әлi де арамызда жүр.
Сонымен, бiз мәселе етiп көтергелi отырған кәрi қыз қайдан шықты? Кешегi тоқсаныншы жылдарға дейiн 20-дан асқан қызды отырған қыз санап келдiк. Кейiнiрек бойжеткеннiң 22-23 жасында тұрмысқа шығуы заңдылықтай көрiндi. Тiптi 25-26-ға келген қыздың да келешегiне онша алаңдай қойған жоқпыз. Ал қазiр отызға толмаған қыздың оң босағада отыруының еш сөкеттiгi жоқ. Өйткенi жыл өткен сайын үйленудiң орташа жасы да көтерiлiп келедi. Сондай-ақ 29 жас шектiк жас деп есептеледi.
Өткен жылы Оңтүстік Қазақстан облыстық АХАЖ бөлiмдерiнде 21 716 неке тiркелген екен. 18-25 жас аралығындағы 16 287 қыз қалыңдық атаныпты. Ал 25-30 жас аралығындағылардың некеге тұру көрсеткiшi – 3691. Ақ босаға аттағандардың арасында жасы 35-тен асқан 1 520 кәрi қыз бар көрінеді. Ендi тақырыбымызға ойысайық. Шынында бүгiнде кәрi қыздар неге көбейiп кеттi? Елiмiздiң демографтары мұны ең алдымен ер-азаматтар санының аздығымен байланыстырады. Өйткенi жастай қайтыс болатындардың және қазаға ұшырайтындардың денi – ер-азаматтар. Ер-азаматтардың тағы бiр тобы... түрмеде отыр. Маскүнемдiкке салынғандардың iшiнде де еркектердiң саны басым. Мұны – бiр деңiз. Екiншiден, психологтар қыздардың 25-30 жас аралығында психологиялық тұрғыда толысатынын айтады. Бұдан кейiн нәзiкжандылар тұрмысқа шығуға асықпайды екен. Мамандардың пiкiрiнше, бойжеткен 17-23 жас аралығында келiн атанып үлгеруi керек. Адам жанын зерттеушiлер жастықтың буы басылмаған бұл шақта бойжеткен кез келген ортаға бейiмделiп кете алады дейді.
Бiрақ жатжұрттыққа жаралғандардың оң босағада отырып қалуына демографиялық теңсiздiк пен психологиялық толысу ғана себеп бола алмайды. Бұған гендерлiк саясаттың да керi әсерiн тигiзiп жатқанын жасырмауымыз керек. Байқасаңыз, сiз көрген кәрi қыздардың көбiнiң азды-көптi табыстары бар, яғни өздiгiнен өмiр сүруге қабiлеттi. Басшылық қызметте жүргендерi қарапайым жiгiттерге мұрын шүйiре қарайтыны да құпия емес. Олардың болашақ жарын «шертiп» жүрiп таңдайтыны да сондықтан. Сөз салатын жiгiттердiң денi ажырасқан. Әйелi қайтыс болған еркектiң балалары бар болып шығады. Өзi қамқорлыққа зәру кiрпияз кәрi қыз өзгенiң балаларына мейiрiм таныта ала ма? Бұл сауалдың жауабын бiр-ақ ауыз сөзбен бере алмайсыз.
Сүрбойдақтардың осы уақытқа дейiн үйленбей жүруiнiң себептерi тiптi адам шошытарлықтай. Маскүнем, жалқау, дөрекi мiнездi, тұрақсыз... тағы осылай жалғаса бередi. Мұндайларға талғамы жоғарылап кеткен кәрi қыздар көндiге қоя ма? Дәл қазiр басы бос қыз-келiншектердiң арасында мүлдем есiк көрмегендерден, ажырасқандар көбiрек. Қайтып келген қыздың қайта тұрмыс құруы қиын. «Аузы күйген үрлеп iшедiнi» ұстанған олар кәрi қыздардың қатарын көбейтiп жүр.
Елiмiзде 350 мың кәрi қыз бар деген мәлiмет осыдан бес жыл бұрын тараған едi. Қазақстанның демография ғылымының негiзiн салушы, саяси ғылымдар докторы, марқұм Мақаш Тәтiмов 2012 жылы елiмiзде 500 мың кәрi қыз бен сүрбойдақтың барын айтқан болатын. Бұл, әрине, бейресми мәлiмет.
Кәрi қыздар көбейiп кеттi деп дабыл қаққан қоғам Үкiметтiң назарын бұл мәселеге аудара алды ма? Бiз өңiрдегi жасы 30-дан асса да босаға аттамаған қыздардың санын бiлу мақсатында облыстық статистика департаментiне хабарластық. Департаментке қарасты әлеуметтiк демографиялық статистика басқармасындағы жауапты қызметкер мұндай есеп жүргiзiлмейтiнiн айтты. Демек, қоғамда кәрi қыз көп, бiрақ, олардың санын ешкiм нақты бiлмейдi. Бұл не деген сөз? Бұл – бiзде жетiм-жесiрлердi, мүгедектердi, тiптi сотталған-сотталмағандарды да статистикалық есепке алады да, қазақтың қасiретi – кәрi қыздарға әлеуметтiк топ ретiнде көңiл бөлiнбейдi деген сөз! Ұлттың қасiретi емей немене? Кәрi қыздың көптiгi – көтерілмеген шаңырақтың көптiгi, тумаған сәбидiң көптiгi. Егер демографтардың 350 мың кәрi қыз бар деген сөзi рас болса, әр шаңырақта кемiнде 2-3 сәбиден болуы тиiс десек, бұл 1 миллионнан астам бала дүниеге келмей қалды дегенді білдіреді. Салыстырмалы түрде алсақ, бұл Екiншi дүниежүзiлiк соғыста қаза тапқан қазақтан үш есе көп!
Кәрi қыздардың көбеюiнен туатын тағы бiр мәселе бар. Ол – кәрi қыздардың әлдекiмдермен көңiл жарастыруы. Қоғамның моральдық бейнесiне нұқсан келтiретiн бұл жағдайды айтпасақ, жауырды жаба тоқығанымыз болып шығар еді. Әрине, көпке топырақ шашудан аулақпыз. Бiрақ «отырған» қыздың кемiнде 20 пайызын отау құрмай-ақ «тұрмысқа шығып алғандар» құрайды. Бойдақтармен бiр жастықта бас түйiстiрсе мейлi, өкiнiшке қарай, олар отбасылы азаматтарды жағалайды. Демек, қаншама отбасына кәрi қыздардан төнетін қауiп те аз емес.
Бұрындары қазақ қоғамы оң босағада отырып бала тапқандарды «шiрiген жұмыртқа» санаса, дәл қазiр некесiз туғандарды «соттауға» ешкiм асықпайды. Ата-анасының жүзiн жерге қаратпаймын деп абыройын сақтаған кәрi қыз қоғам, мемлекет назарынан тыс қалды да, «шатасып» көшеден бала туғандар жалғызбасты ана ретiнде әлеуметтiк топқа жатқызылып, тегiн баспанадан да, басқа көмектен де құр қалып жатқан жоқ. Осыдан кейiн «мемлекет тарапынан көрсетiлетiн қолдау арқылы некесiз баланың көптеп тууын насихаттап жүрген жоқпыз ба?» деген де ой мазалайды.
Біздіңше, бүгінде кәрi қыздарды сөз еткеннен гөрi кәмелетке толмаған қыздың уақытында тұрмыс құруына баса назар аударған дұрыс секілді. Ұлттық дәстүрге негiзделген тәрбиенi күшейту керек. Тәрбиесiн талбесiктен түземесе, кейiн кеш болады. Бiздегi бiлiм жүйесi қызға да, ұлға да болашақ кадр, еңбек ресурсы ретiнде ғана қарайды. Әсiресе, жаңартылған оқу бағдарламасы қыз баланы отбасынан алшақ, есесiне қоғамдық қызметке белсене араласатын азаматша етiп шығарғысы келедi. Сабақтан бас алмаған бала бiлiмнiң соңынан кетедi де, отбасын құруды, бала сүюдi маңызды деп таппайды. Бiлiмiмен биiк белестi бағындырған қыз бiреуге бағынып, оның кiр-қоңын жуып, тамағын әзiрлеуге ынта таныта қоймасы анық. Оның да кейiн кәрi қыз атанбасына кiм кепiл?
Қыз – ана. Басты арманы жар құшып, бала сүю болуы тиіс. Тәкаппарлық, әдемiлiк, кербездiк, кiрпияздық, мансап, дүние табу, бiлiм қуу – бәрi-бәрi мұның алдында түк емес. Олай болса, «Қыз мұраты – кету» деп атам қазақ тектен-тек айтпаса керек.
Асылбек СМАҒҰЛОВ, Мәжiлiс депутаты: – Жатжұрттыққа жаралған қыздардың ең бiрiншi кезекте тұрмыс құрғаны дұрыс. Сондықтан кәрi қыздарға әлеуметтiк қолдаудан бұрын, оларға рухани дем беру керек. Отбасы құндылықтарын, ұрпақ тәрбиелеудi дәрiптейтiн орталықтар ашып, кәрi қыздарды мүшелiкке тарту керек. Олардың өмiрге деген көзқарасын өзгертетiн түрлi шаралар ұйымдастыруды қолға алғанымыз жөн. Бiр кездерi Парламентте көп әйел алу мәселесi көтерiлген едi. Мұны терiс түсiнген кейбiреулер кертартпа пiкiрлерiн бiлдiрдi. Жасыратын түгi де жоқ, көп әйел алу – нәпсiқұмарлық емес, ұрпақ өрбiтуге деген талпыныс. Бұл – кенжелеп қалған демографияны дамытудың жолы. Дәстүрiнiң дiңгегi Исламмен астасып жатқан бабалар жолын өрге сүйреу. Барлығы келiсiммен, өз қалауымен болып жатса, отбасы боламын дегендердiң жолын кесу әдептiлiкке жатпас. Оң босағада отырғандар жайлы әлi де ойланатын мәселе көп.
Жаңыл ҚАРАБЕКОВА, зейнеткер, көп балалы ана: – «Өлiмнен ұят күштi» деп өскен бiздiң кезiмiзде кәрi қыз деген атымен жоқ едi. Жесiрдiң жалғыздығы жанға батқаны сонша, жыл өтiсiмен әмеңгерлiкпен қайныларының бiрiне қосатын. Қазiр ай десе аузы, күн десе көзi бар қыздардың өзi оң босағада отырып қалып жатыр. Бiрi оқимын деп жүрiп қалса, ендi бiрi жұмыс iстейiн, ата-анама пайдам тисiн деп жүрiп жасы бiразға келiп қалғанын байқамай да қалады. Ал сосын ақыл тоқтатып қалған қызға екiнiң бiрiнiң ұнай қоюы екiталай. Кәрi қыз кiнәмшiл келетiндiктен бе, олар кез келген азаматтың етегiнен ұстап кете бермейдi. Таңдайды. Сөйтiп жүрiп уақыт өткiзiп алады. Мен он бесiмде ақ босаға аттадым, 13 құрсақ көтердiм. Қазiр той-томалақ, ас-жиында келiндерiме, қыздарыма ақылымды айтып отырамын.
Асылбек СМАҒҰЛОВ, Мәжiлiс депутаты: – Жатжұрттыққа жаралған қыздардың ең бiрiншi кезекте тұрмыс құрғаны дұрыс. Сондықтан кәрi қыздарға әлеуметтiк қолдаудан бұрын, оларға рухани дем беру керек. Отбасы құндылықтарын, ұрпақ тәрбиелеудi дәрiптейтiн орталықтар ашып, кәрi қыздарды мүшелiкке тарту керек. Олардың өмiрге деген көзқарасын өзгертетiн түрлi шаралар ұйымдастыруды қолға алғанымыз жөн. Бiр кездерi Парламентте көп әйел алу мәселесi көтерiлген едi. Мұны терiс түсiнген кейбiреулер кертартпа пiкiрлерiн бiлдiрдi. Жасыратын түгi де жоқ, көп әйел алу – нәпсiқұмарлық емес, ұрпақ өрбiтуге деген талпыныс. Бұл – кенжелеп қалған демографияны дамытудың жолы. Дәстүрiнiң дiңгегi Исламмен астасып жатқан бабалар жолын өрге сүйреу. Барлығы келiсiммен, өз қалауымен болып жатса, отбасы боламын дегендердiң жолын кесу әдептiлiкке жатпас. Оң босағада отырғандар жайлы әлi де ойланатын мәселе көп.
Жаңыл ҚАРАБЕКОВА, зейнеткер, көп балалы ана: – «Өлiмнен ұят күштi» деп өскен бiздiң кезiмiзде кәрi қыз деген атымен жоқ едi. Жесiрдiң жалғыздығы жанға батқаны сонша, жыл өтiсiмен әмеңгерлiкпен қайныларының бiрiне қосатын. Қазiр ай десе аузы, күн десе көзi бар қыздардың өзi оң босағада отырып қалып жатыр. Бiрi оқимын деп жүрiп қалса, ендi бiрi жұмыс iстейiн, ата-анама пайдам тисiн деп жүрiп жасы бiразға келiп қалғанын байқамай да қалады. Ал сосын ақыл тоқтатып қалған қызға екiнiң бiрiнiң ұнай қоюы екiталай. Кәрi қыз кiнәмшiл келетiндiктен бе, олар кез келген азаматтың етегiнен ұстап кете бермейдi. Таңдайды. Сөйтiп жүрiп уақыт өткiзiп алады. Мен он бесiмде ақ босаға аттадым, 13 құрсақ көтердiм. Қазiр той-томалақ, ас-жиында келiндерiме, қыздарыма ақылымды айтып отырамын. Дамира МОЛДАНАЗАРОВА
Оңтүстік Қазақстан облысы