Көптен таныс едік.
Аса қатты араласып кетпесек те, сырттай сыйластығымыз бар-ды. Әлбетте, мына қамшының сабындай қысқа өмірде талай-талай кісілермен осылайша алыстан сыйласып қана, ұзақ ғұмыр бойы жақын сырласа алмай, өмірден өте беруің де ғажап емес.
Бізге Алла тағала өзінен-өзі жол ашып, өте жақын араласуға, тіпті тонның ішкі бауындай болып сыр алысуға мүмкіндік туғызғаны бар.
Бір жолы менің «Қуана білейік, ағайын» деген ойтолғам мақалам «Егемен Қазақстан» газетіне жарияланды да, жан-жақтан телефон шалушылар, пікір білдірушілер қаптап ала жөнелгені.
Сөйтіп жүрген күндердің бірінде маған тағы бір телефон қоңырауы болған. Трубканы көтердім. Арғы жағынан өзіме өте таныс үн естілген.
– Әлло, бұл мен ғой! Сарпеков!
– Оу, Рекеңбісіз?
– Иә, өзімін. Ал енді неге шұғыл телефон соқты дерсіз. Міне, менің алдымда «Егемен Қазақстан», сондағы сіздің мақалаңызды бас алмай екі-үш рет оқыдым.
– Ой, рахмет!
– Әңгіменің аяғын тыңдаңыз. Мен тап қазірден бастап осы мақалада көтерілген мәселе төңірегінде ой қозғағым келеді. Жазуға отырамын. Сол жайынан сізбен келісіп алғым келген...
Ә дегенде не айтарымды білмей, кібіртіктеп қалып, артынан былай дедім:
– Жазыңыз! Әр кісі өз пікірін білдіруге әбден-ақ құқылы. Оны заң саласының білгір маманы сіз менен гөрі жақсы білерсіз, әрине!
* * *
Бұл 2010 жылдың күз айы болатын-ды.
Рамазан Құмарбекұлы екеуміз кездесе қалдық. Ол сөз ыңғайын өткен ғасырға, кешегі Алаш ардақтылары тағдыры төңірегіне бұра берген.
– Олар бір-бірінің қадірін білген, жақсысын жасырмай айтқан. Ардақ тұтқан. Бұл бағытта өзіңіздің біраз еңбектеріңіз бар, оны да айтуға тиіспіз! – деген.
Мен іштей ыңғайсызданып, кібіртіктеп қалып едім, Рамазан одан сайын екпіндеп сөйлеп кеткен.
Әңгіме – ХХ ғасыр басындағы Алаш зиялылары тағдыры жайында тереңдеп бара жатқан-ды. Менің С.Қожанов, Н.Төреқұлов, С.Сапарбеков, М.Жұмабаев, т.б. кісілердің өмір жолы мен қайраткерлігі турасында жазған еңбектеріммен танысып қана емес, астын сыза оқыпты. Осы жайынан айта отырып, сөз кезегінде:
– Мына Торғай жағында Нұрғали Құлжанов деген үлкен жүректі алашшыл қайраткер өткен, – деді.
– Ол кісі ана Нәзипа Құлжанованың ағасы болар.
– Жоқ, ағасы емес, күйеуі.
– Солай ма еді...
Сол-ақ екен, Рамазан Құмарбекұлы Нұрғали мен Нәзипа Құлжановтар өмірінен салалы әңгімені бастап жіберген. Олардың өмір жолынан аз-кем хабарымыз болғанымен, тап мынадай тарихи деректерді бұрын-соңды еш жерден кездестіре қоймаппыз.
– Олар Орынбордағы екі жылдық мұғалімдер мектебінде жүргенде табысқан, Нұрғали ол кезде мұғалім болыпты, – деді. – Ал, 1905 жылы Семей қаласына келіп, екеуі де қаладағы семинарияда сабақ беріп, ұстаздық еткен.
Осыны айта келіп, Нұрғали Құлжановтың өмірден ерте озғанын, оның есімі өте аз айтылатынын, әйтпесе, нағыз алаш жүректі азамат болғанын жан-жақты сөз етті.
Мен Рамазанның қызғылықты әңгімесінен бір деректі естіп, расымен таңдана түскем.
1914 жылы ұлы ақынымыз А.Құнанбаевтың қайтыс болғанына он жыл толуына орай Нұрғали мен Нәзипа Семейде үлкен мәдени жиын өткізіп, Абай өлеңдерін оқытып, ән шырқатады. Ең қызығы – олар сол кезде аты енді ғана шыға бастаған жас жазушы Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасын сахналауға мұрындық болған. Ондағы рөлдерді Ж.Аймауытов, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов т.б. ойнаған.
Міне, бұл да аса сирек айтылып жүрген тарихи оқиға! Қазақ театр өнері жайынан сөз бола қалса, осы дерек әрдайым есте болса, артық емес.
Р.Сарпеков маған мұны ғана емес, көңілге ой салар тағы бір деректі жеткізді.
1910 жылы жергілікті өкімет алашшыл – А.Байтұрсыновты қудалауға ұшыратып, әбден шаршап жүрген шағында азамат Нәзипаға өлеңмен хат жазған екен.
– Рахатсыз өтсе де өмір жасым,
Бұл жөнімнен құдайым, айырмасын!
Ұзақ жолға ниет қып бір шыққасын,
Жарым жолда қайтпаспын, қарындасым!.. – деп басталатын жыр-өлең осы күнгі архивте бар болуы да мүмкін екен.
Бұл да елеп-ескерер дерек көзі десек, жөн-ақ!
* * *
Осынша көп тарихи құжаттар мен деректерді қалай жинап жүргенін сұраймыз ғой баяғы. Әуелде Рамазан сол Торғай топырағында туып-өскен азамат болар деп те ойлағанбыз. Рамазан Құмарбекұлы осы тұста күле түсіп, ішкі құпия сырын да жасырмады.
– Жолтай-ау, мен ұзақ жыл заң саласында еңбек еттім. Негізінен туған жерім Талдықорған өңірі болса да, Торғай топырағында ұзақ уақыт тұрақтадым. Аудандық, облыстық сот жүйесіне басшылық еттім. Әлгіндегі әңгімелерді мен сол елдегі көзі ашық ақсақал-қарасақалдардың аузынан естідім. Сөйтіп көңілге түйдім, қойын дәптеріме жазып жүрдім.
Жә, әңгімені есту бар да, оны ойша қорытып, өзге жұртқа жеткізе білу тағы бар.
Біз білетін Рамазан Сарпеков сондай көкірегі ашық, ойы ояу азамат. Ол, ең бастысы, жүрегі алашшыл жан. Алаш зиялылары хақында сөз-әңгіме қозғалса, ұшар құстай қомданып ала жөнеледі.
Ол кейінірек сол Торғай елінен Парламент Мәжілісінің депутаты болып сайланып, екі шақырылым бойы отырды. Көптеген заң жобаларына үн қосып, пікір білдіріп, сауатты шығуына ықпал етті.
Сөз қадірін білетін, сөзді құрмет тұтатын алаш жүректі осындай асыл азаматтар арамызда көп болса, түбі қазақ елі бақытты болар-ақ!
Сөз басында біз «Қуана білейік, ағайын» деген мақала туралы айтып едік. Сол мақаланы маңыз бере оқыған азамат – Рамазан Құмарбекұлы ойымызға ой қосып еді. Шабытымызға шабыт жалғағандай болып еді. Бүгін де сол бір ізгі ой санамызда сақталып қалыпты.
Жолтай ӘЛМАШҰЛЫ