Ұлы дәуір ұлағаты

Сонда бізге қойылған алғашқы сұраққа жауап берерде әңгімені кітаптың затынан бұрын атынан бастауды жөн көрген жайымыз бар еді. Үйге келісімен тағы ойға қалдық. Хабарда айтылған «Шын  мәнінде қазақ үшін жаңа дәуір басталды» деген сөзімізді  бас газеттің бетінде тарата түсу қажет сияқты көрінді. Неге дейсіз ғой? Негесі  сол, Нұрсұлтан Назарбаев жаңа еңбегін осылай атау арқылы біздің бәрімізге Тәуелсіздіктің ел тарихында алатын алабөтен орны туралы тың, терең тұжырымдама түйіп беріп отыр. Ол тұжырымдама ұлттық тарихымыздың 1991 жылдың 16 желтоқсанынан бергі кезеңін, біз бастан кешіп жатқан қазіргі уақытты ғана емес, бүгінгі, келешектегі, алыс болашақтағы замандарымызды Дәуір деген ұлы ұғыммен анықтауына келіп тіреледі. 

Латынның aera – бастапқы сан ұғымынан шыққан бұл сөз, яғни эра ұғымы (кітаптың орыс тіліндегі нұсқасы «Эра независимости» деп аталады) геологиядағы «палеозой», «мезозой», «кайнозой» сияқты дәуірлер, хронологиядағы «тас дәуірі», «феодализм дәуірі» сияқты уақыттық өлшемдер, Мұ­хам­мед пайғамбардың Мекке­ден Мәдинаға қоныс аударған жы­лынан, яғни хижрадан есепте­летін «мұсылмандық дәуір» секіл­ді жылсанау үлгілері, тарих фи­ло­софиясындағы ежелгі дәуір, орта ғасырлар, жаңа дәуір сынды ға­сыр­лық категориялар арқылы бүкіл адамзатқа жақсы таныс. Сонымен бірге бұл ұғымды кей-кейде «заман», «кезең», «уақыт», «мезгіл», «шақ» сияқты ұғымдардың баламасындай ғана етіп, «дәуір талабы», «дәуір рухы» дегендей тіркестерді қолданатынымыз да, «өз дәуірінің сөзін сөйледі», «дәуірді суреттеді» деп сипаттайтынымыз да бар. Оларымыз кейде орынды, кейде орынсыз шығып жатады. Мысалы, осы жақында ғана Интернеттен бір телеарнадағы, бұйыртса, болатын өзгерістерді «Это новая и очень интересная эра для творческих людей и аудитории» деп жалаулата жарнамалағанын оқып қалдық. Мұндай сөздер ұғымның аясын тарылта қараудың көрінісі екеніне күмән келтіре қоймассыз.

Нұрсұлтан Назарбаевтың жаңа еңбегінің аталуы Дәуір ұғымын өзінің түпкі мәніне сай биікке көтеруімен, бұл арқылы осыдан 26 жыл бұрын басталған жаңа тарихтың шын мәніндегі дәуірлік сипатын айқара ашуымен құнды, қастерлі. Ендігі жерде біз қазақтың, Қазақстанның 1991 жылдан кейінгі тарихын Тәуелсіздік дәуірі деп қарастырғанымыз жөн болады. Иә, сіз бен біз басталуын көріп, бастан кешіп жатқан, балаларымыз, немерелеріміз, кейбіріміздің шөберелеріміз дүниеге келіп жатқан мына дәуір – Тәуелсіздік дәуірі. Бұл біз үшін жаңа дәуір. Атымен жаңа дәуір. Айналасы ширек ғасырдың о жақ, бұ жағында біздің бәріміз бірдей бұл дәуірдің дара дидарын, соны сипатын, өзгеше өлшемдері мен тың тұрпатын толық түсініп, терең түйсіне қоймайтынымыз, тіпті анықтаңқырап айтсақ – өйте алмайтынымыз табиғи жай. Өйткені таулардың алыстаған сайын асқақтайтынындай, бұл дәуірдің бүкіл ауқымын айқындау, тұлғасын тану үшін белгілі бір уақыт арақашықтығы керек екен­дігі күмәнсіз. Оны ширек ғасырдан жаңа асқан тәуелсіздік тарихының тұрғысынан таразылап тастау, жаңа дәуірдің сипатын жан-жақты ашып бере қою өте-мөте қиын еді. Қиын еді, бірақ мүмкін еді. Егер ол жұмысты сол жаңа тарихты өзі бастап, елі қостап жасаған, ұлтты осындай ұлы іске, ұлан белге ұмтылдырған, өмірді түбегейлі өзгертуге тәуекелі тұрған тұлға қолға алғанда ғана мүмкін еді. Дәл солай болғанын көріп отырмыз.

«Бұл кітап менің ұлы қол­дау­шым, кемел келешегіне өзінің қазақстандық жолымен қарыш­таған жасампаз халқыма арналады!» – жаңа еңбегінің эпигра­фына Елбасымыз осылай деп жазыпты. Бүкіл кітаптың өн бойын осы ыстық лебіз оттай шар­пып тұрғандай. «Біз әлемге және болашақ ұрпаққа тәуелсіз Қазақ­стан атты жасампаздықтың ұлы жемісін ұсына алдық. Сол себепті бұл кезең біз үшін Ұлы дәуір» дейді автор кітап беті ашылатын тұста. Іле-шала мынандай бейнелі суретті көз алдымызға келтіреді:

«Тәуелсіздіктің алғашқы жыл­дарының бірінде мен альпинис­тер тобымен Алатаудың мұзарт шы­ңын бағындыруға шықтым. Шың басына тігілген, тау желінің күші­мен құлаш жая желбіреген бай­рақтың әсері әлі күнге менің есімде...

Тәуелсіздік дәуірі дегеніміз – ұлттың бұрын өтуі мүмкін еместей көрінетін шыңыраудың шетіндегі таудың қатерлі соқпағымен жүр­генмен бірдей құбылыс».

Елбасы еңбегі осы ширек ға­сырлық уақыт ішінде біз басып өткен белестердің нағыз тар жол, тайғақ кешу болғанын көрсетеді, мұндай шыңыраудың шетіндегі қатерлі соқпақпен тек жанкешті жұрт қана жүре алатынын, мұндай алапат асулардан тек жасампаз халық қана аса алатынын айқара ашады, айшықты айтады. Қазақ елін алғашқы бетте алдан тосқан апаттардың бәрін айналып өту үшін қолдан келгеннің бәрін жасап баққан сол бір жанталасты жылдарда жан сақтаудың жалғыз амалы ондаған жылдар бойы орталықтың шикізат шылауы күйінде ғана келген, Одақ ыдырап, бұрынғы байланыстардың бәрі бірінен кейін бірі бырт-бырт үзілгенде қайраңда қалған кемедей қалтаңдап тұрған экономиканың есін жиғызу болғанын жазған автор: «Мемлекет бүкіл күш-жігерін экономикаға жұмылдырып, сол тарихи шайқаста жеңіп шықты» деп бір түйіп қояды. Тарихи шайқас... Иә, сол бір естен кетпес күн­дер мен түндерде, сол бір әрі азап, әрі ғажап айлар мен жыл­дарда елдігіміз үшін, ұлттығы­мыз үшін, халықтығымыз үшін, мем­лекеттілігіміз үшін шын мәнін­дегі шайқас, тарихи шайқас жүріп жатқан болатын. Сол тұста біздің тағдырымыз таразыға тар­тылып тұрған болатын. Бұл төн­діре сөйленген төтен сөз емес. Бұл – уақыт шындығы. Сенсеңіз де сол, сенбесеңіз де сол – тоқса­ныншы жылдардың басында жер-жаһанның алтыдан бір бөлігін жайлап жатқан алып елге ашаршылық қатері төнген. КСРО-ның көптеген аймақтарында негізгі азық-түлік талонмен беріле бастағанын, алайда ұзын-сонар кезектерден ол да құтқара алмағанын ашық айтады автор.

Нұрсұлтан Назарбаев «Мем­ле­кетіміздің дүниеге келуі», «Ұлы бетбұрыс», «Қияға құлаш сер­меу», «Қалыптасқан мемлекет» деп аталған төрт тараулық кіта­бында тәуелсіздік тарихының бар­лық белестерін бажайлап, орын­далғанның бәрін ой елегінен өт­кізіп шыққан. Елбасы кітабы­ның хронологиялық айқынды­ғын, фактологиялық байлығын, ком­позициялық тұтастығын, стильдік тазалығын бөле айтуға болар еді. Еңбекте алғашқы жылдардағы әлеуметтік-экономикалық ты­ғырықтан шығу, жекеменшікті қа­лыптастыру, кәсіпкерлікке жол ашу, қандастарымызды Отанға оралтуды бастау, тілді түлету, қоғамдағы саяси тұрақтылыққа қол жеткізу, барша ұлт пен ұлыс­ты бір мақсатқа біріктіру, көп­бағытты сыртқы саясатты қалып­тастыру, мемлекеттік құрылыс мәсе­лелерін шешу, шекараны шеген­деу, елорданы көшіру, озық елу­лікке ену, қайта-қайта қыспақ­қа алған қос бірдей жаһандық дағ­дарысты еңсеру, демократияны дамыту, саяси жүйені рефор­малау, демографиялық өсім, руха­ни жаңғыру сияқты сан салалы ірі істердің бәрі қолмен қойған­дай нақтылықпен, ғалым да, жұ­мысшы да, малшы да, студент те, мек­теп оқушысы да бірдей түсіне, түй­сіне алатындай анық оймен, қа­нық тілмен баяндалып шық­қан. Үлкен қаріптермен терілген маз­мұнының өзі көлемі 500 беттен ас­там кітаптың тұтас 10 бетін алып жатқан бұл еңбектегі қозғалған тақырыптарға желе-жорта тоқталсақ та мақаламыз газет бетін керіп кетер еді.

«Маған білім мен тәжірибенің қайнар көзіне айналып, мінез-құлқымды қалыптастырған, көзқарасымды кеңейткен өмірдің ауыр университетінен өтуге тура келді. Басқаша айтқанда, мен мемлекеттік маңызы бар қиын мін­деттерді шешуге және төңі­регі­ме миллиондарды жинауға қабілетті, жауапты адам болып қалыптастым» деп ағынан жарылатын автордың шынайылығы да атап айтарлықтай. Өзінің де елмен бірге есейгенін, үйренуден ешқашан қорықпағанын жазады. Жас мемлекеттің алғашқы адымдарындағы кезінде келең­сіздеу көрінген коллизияларды да айналып өтпейді. Қайта-қайта өзін-өзі таратқан екі бірдей Парламент тағдырына тоқталғанда «Ол кезде Жоғарғы Кеңестің үкіметке қысым жасауға мүмкіндік беретін билік ресурстарына ие болғанын және ішкі, сыртқы саясатқа айтарлықтай ықпал ете алатынын есте ұстау қажет. Ол менің Мемлекет басшысы есебінде ойластырған қайта құруларыма айтарлықтай кедергі келтіретін», деп ашығына көшеді. Расында да, өзінің ойындағыларын орындауға кедергі келтіретін Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуына Елбасы неге кедергі келтіруі керек? «Кезінде келеңсіздеу көрін­ген коллизиялар» деп отырға­нымыздың да мәні сонда. Ашығын айтайықшы. Сол тұста Назарбаев «Ана жақ не дейді?», «Бұл жақ қалай бағалайды?» деп саясаткер ре­тіндегі бет-бейнесінің мінсіз сақ­талуын қамдаумен ғана жүрсе, ел­дің билік тармақтарының теңдігін таразыға салып түгендеп отыра берсе, сөйтіп парламенттік келесі сайлауға дейінгі уақыт аралығында заңдық күші бар жарлықтар шығаруға мүмкіндік алмаса, сол бір күрделі кезеңде елді нарықтық даму жолына түсірген, тізеге салғандай етіп атқарылған экономикалық реформаларға жол ашқан аты да, заты да жаңа заңдарды қабылдау, қабылдату еш мүмкін емес еді. Оның есесіне біздің мемлекетіміздің сипаты басқаша қалыптасуы әбден мүмкін еді. Ол реформаларды заңдық тұрғыдан қамтамасыз етуге қабілетті, тың тұрпатты Парламенттің пісіп-жетілуін күтіп отырсақ, елдің де жаңаша даму қарқыны кемінде оншақты жылға шегерілетін еді. Әрине, бұл сөздер былайша қарағанда Парламент депутатының қаламынан шықпауға тиіс екендігін, қай кезде де елде биліктің заң шығарушы тармағы мықты болуға тиістігін білмейді емеспіз, білеміз. Бұл арада сол жылдарда қалыптасқан қиын жағдайда Елбасының қасаң қалыптарға сыймайтын осындай тосын қадамдарға баруға мәжбүр болғанын және ол қадамдар сол кезеңде өзін-өзі ақтағанын айтқалы отырмыз. Ал мемлекеттігіміз мығымданып, биліктің барлық тармақтары кемеліне келген кезде, атап айтқанда, биылғы жылы Пре­зиденттің өзінің бастама­шылығымен конституциялық реформа жасалғаны, ол бойынша Елбасы өкілеттілігінің үлкен бөлігі Парламент пен Үкіметке берілгені, соның ішінде Мемлекет басшысының Парламентті тарату құқынан бас тартқаны баршаға белгілі. Биыл қабылданған конституциялық заң Парламенттің мемлекеттік істердегі және Үкіметті жасақтаудағы рөлін барынша күшейтті, Парламентке экономиканы басқару өкілеттілігі берілген соң, оның дербестігі артты. Ол кез бір басқа, бұл кез бір басқа дейтініміз содан.

«Тәуелсіздік дәуірі» өткен жылдарда біз бәріміз бастан кешкенді жүйелі баяндайтын, елде өрістеген аса күрделі процестерді терең талдайтын еңбек болумен қатар, алдағы күндерге артылатын міндеттерді саралап ашуымен де құнды кітап. «Әрбір буын өзі өмір сүрген уақытты өзекті кезең санайтыны бар. Бірақ мыңжылдықтар тоғысындағы бетбұрысты дәуірде өмір сүру мәртебесін біздің буынның ғана маңдайына жазып отыр. Бұл қазіргі толқынға тағдырдың сыйы ғана емес, сонымен қатар уақыттың зілбатпан жүгі, тек мүмкіндік қана емес, тәуекелі мол қауіп-қатер екенін де айтқым келеді». «Уақыттың зілбатпан жүгі», «тәуекелі мол қауіп-қатер» деген сөздерге назар салғанымыз жөн.

Жалпы, кітаптағы Елбасының талай сөзі сан алуан ойларға жетелейді. «Меніңше, Тәуелсіздік күні тек ресми бекітілген мерекелік дата ғана болуға тиісті емес. Бұл күннің одан анағұрлым маңызы үлкен мазмұны бар. Ол тәуелсіздік жолындағы күрестің нүктесін қоюмен бірге, оның басталған күні де болады», дейді Назарбаев. Бұл не деген сөз? Ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойында ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен қорғап қалған атамекенінде сауылдай төккен қаны мен тамшылай аққан терінің төлеуіндей болып келген тәуелсіздікке 1991 жылы ақыры, талығып барып қолымыз жетсе, сол киелі күрестің нүктесі қойылса, ол күрес қалайша қайтадан басталады? Кітап авторы бұл арқылы нені айтқысы келіп отыр сонда? Біздің ойымызша, бұл арқылы Назарбаев 1991 жылғы 16 желтоқсанда бодандықтан бос­тан­­дыққа өту дәуірінің түйіндел­генін, сол дәуірге нүкте қойыл­ғанын, ол күннен бері жаңа дәуір – Тәуелсіздік дәуірі бастал­ғанын, бұл дәуірде Тәуелсіздікті ор­нықтыру, нығайту, мығымдан­дыру, күшейту, қуаттандыру, тіккен туымызды замананың қан­дай жұлқынған желінде де мыз­ғымастай етіп тұғырландыру тұр­ғысынан көп-көп, өте-мөте көп күрес, елдік жолындағы ерек кү­рес керек болатынын аңғартып отыр.

Ана жылдары Елбасының сұхбат кітабын дайындауға байланысты қабылдауында талай рет болғанымызда (жұмыстың бас-аяғы төрт жылға созылған) бір жолы Нұрсұлтан Әбішұлының: «Тәуелсіздікті күн сайын, ай сайын, жыл сайын нығайту керек, Тәуелсіздікті күн сайын, ай сайын, жыл сайын қорғау керек» деп шегелеп тұрып айтқаны бар еді. Солай. Көнсеңіз де, көнбесеңіз де солай. Басқа амал да қалмай тұр. Дүн-дүниенің қайтадан дүрліге бастағанын, әлемнің қос полярлы сипатқа қайта оралатындай қаупі бар екенін білу үшін дәл қазір сұңғыла саясаттанушы болудың тіпті де қажеті жоқ. Теледидарды көретін көз бен сондағы сөзді еститін құлақ жетіп жатыр. Сол көз бен сол құлақ бізге мына зымыран заманда бір күнге де босаңсуға болмайтынын, мұнайымыз бен газымыз өзімізбен бірге мәңгілік қалмайтынын, тауардың түр-түріне бөгіп тұрған мына әлем базары сапасыз өнімді алмайтынын, уақыттың жүрдек көшіне ілесе алмаған кез келген кәсіпорынды, фирманы, зауытты сол уақыттың өзі-ақ жалмайтынын ұғындырады, Президенттің бәсекеге қабілеттілік туралы қайта-қайта неге айта беретінін, бүгін бар да, ертең жоқ шикізаттың шылауына шырматылмайтын, оның бұлғаңдаған бағасына байланып қалмайтын ин­дус­триялық-инновациялық эко­но­миканы қалыптастыру қажеттігін, ол үшін алдымен әрбір адамның рухының жаңғыруы керектігін түсіндіреді.

Нұрсұлтан Назарбаевтың жаңа туындысы еліміздің қоғамдық-саяси өмірінде елеулі оқиға болып табылатынын айтқанда біз бұл кітапта тәуелсіздіктің қадір-қасиеті, бостандықтың бізге бер­ген баға жетпес байлығы, мемле­кет­тілікті мығымдаудың мол мүм­кіндігі жеріне жете жазылға­нына айрықша назар аударуды жөн көреміз. Жасыратын ештеңесі жоқ, қазір егемендіктің елең-алаң­ындағы елдің есін кетірген кесір-кесапаттар тұрмақ, бұға­намыз беки бастаған тұстағы тағ­дыр-талайымызға сын болған дағ­дарысты еңсерген кезіміз тұрмақ, одан бергідегі қиындықтардың өзін бастан кешпеген жас ұрпақтың арасында осының бәрі өздігінен бола қалғандай, қаржы қалтамыз өздігінен тола қалғандай, мың-мыңдаған үйлер аяқ астынан салынып, мыңдаған шақырымдық осы заманғы жолдар тезінен төселе қалғандай көретіндер, шешілмеген шаруаларды шенегенде ширек ғасырдың ішінде түйінін таппаған мәселелер қалмауы мүмкін еместігін ескере бермейтіндер табылып қалуы әбден мүмкін екенін айтпай тағы тұра алмаймыз. Ондайларға Президенттің «Тарих біздің халқымыздың тағдыр-талайына жаңа мемлекет құрудың ұлы миссиясын жүктеді. Ағымнан жарылып ақиқатын айтсам, таңдау көп емес еді – бізге не жанкешті жасампаздық жолына тәуекел ету немесе аяулы арманды аяқасты етіп, тағдырдың тәлкегіне көніп, миллиондардың көз жасын арқалап, тарих тұңғиығына кету ғана қалған. Осындай алмағайып заманда бұрынғы кеңестік елдердің талайы абдырап, әрі-сәрі күйге түсті. Кейбір жаңа тәуелсіз мемлекет басшыларының шолақ ойлы біліксіздігі халқын ұлтаралық қақтығысқа, қантөгіске дейін апарған азаматтық соғысқа ұрындырды. Оның ақыры миллиондаған жандардың қайғы-қасірет, қорлық пен зорлық көріп, бейшара күйге түсуіне әкелді. Қазақстан сол қасіреттің бәрін айналып өте алды» деген сөздерін есте ұстаудың артық болмайтынын айтар едік. Сондықтан да Нұрсұлтан Назарбаев өз кітабында тілекке тілек, білекке білек қосып, береке-бірліктің, ынтымақ пен достықтың үлгісін көрсеткен айналайын халқымызға, тарихтың аса жауапты белесінде мемлекет тұтқасын ұстататын адамды дәл таңдай алған, елім деген ерен ердің өзіне сенген, сөзіне сенген, ұранына ерген, екі тізгін, бір шыл­бырды басы бүтін берген, сөй­тіп туған Отанын – аяулы Қазақ­станын бүгінгі күніне әлемдік қоғам­дастықтан өз орнын ойып тұрып алған, Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіп­сіздік кеңесіндегі планета тағ­дырын шешетін аз елдің қатар­ына қосылған мемлекет күйінде алып келген қазағына, барша қа­зақстандықтарға ақ жүрегін жарып шыққан ақ алғысын талай рет айтады. Халқына міндет те артады.

«Бүгінде болашақ үшін құлшына іске кірісетін, жігерімізді жа­нып, санамыз бен өмірімізді өзгер­те­тін сәт тағы туып тұр. Ұлы та­рих Кемел келешекке жете­лейді», дейді кітабының соңында Елбасымыз.

Ылайым, айтқаны келсін. Айт­қанын келтірейік, ағайын!

Сауытбек АБДРАХМАНОВ