Дүйсенбі, 10 желтоқсан 2012 0:37
Қарадан хан сайлап, жан-жағын сығымдаған торды жарып шығуға талпынған жалаңаш батырлар көтерілістің түбі жеңіліске ұшырайтынын білсе де неге алған бетінен қайтпады?
Осы көтеріліс туралы республикада алғашқылардың бірі болып үн қатқан белгілі тарихшы Талас Омарбеков: “Созақ көтерілісіне тарих қандай баға берді? Оның сипаты, мақсаты қандай? Қозғаушы күштері кімдер? – деген тәрізді шым-шытырық сұрақтар қазіргі тарихшыларды мазалап отыр. Бұл көтеріліс жайлы жас ұрпақ әлі күнге дейін хабарсыз. Өйткені, оның объективті де шынайы тарихы әлі толық жазылған жоқ”, дейді.
Дүйсенбі, 10 желтоқсан 2012 0:37
Қарадан хан сайлап, жан-жағын сығымдаған торды жарып шығуға талпынған жалаңаш батырлар көтерілістің түбі жеңіліске ұшырайтынын білсе де неге алған бетінен қайтпады?
Осы көтеріліс туралы республикада алғашқылардың бірі болып үн қатқан белгілі тарихшы Талас Омарбеков: “Созақ көтерілісіне тарих қандай баға берді? Оның сипаты, мақсаты қандай? Қозғаушы күштері кімдер? – деген тәрізді шым-шытырық сұрақтар қазіргі тарихшыларды мазалап отыр. Бұл көтеріліс жайлы жас ұрпақ әлі күнге дейін хабарсыз. Өйткені, оның объективті де шынайы тарихы әлі толық жазылған жоқ”, дейді.
Әрине, көтеріліс басшылары сол қырғында аман қалған жоқ. Құрамында шайқасқандардан қалғандары да бүгінде некен-саяқ. Бірақ, Созақтағы тарихқа жақын көзі ашық азаматтардың “себебін жақынырақ білсек-ау” деген, сол кезде көзі тірі көтерілісшілерден мысқалдап жүріп жинап алған тарихи деректерінің көп екендігіне сүйсінуге болады.
Созақ көтерілісі жайлы Талас Омарбековтен бөлек Мұхамеджан Рүстемов, Жақсылық Рсымбеков, Сүлеймен Тәбірізұлы, Дулат Тұрантегі, Жарылқасын Боранбаев, Өтеш Қырғызбаев секілді азаматтар жазды. Осындағы еңбектерді елекке алсақ, сонау күштеп ұжымдастыру кезіндегі сорақылықтар андағайлап шыға келеді.
Бай, құлақ дейтіндердің бәрі толық кәмпескеленген. Ауылда алдында бес-алты уақ малы, бірер ірі қарасы бар, тамағын әрең айырып отырған жұрт қалды. Бірақ, осының өзі 1925-1931 жылдар аралығында Қазақ өлкелік партия комитетіне жетекші болған, жұрт “қу жақ” деп атаған П.И.Голощекиннің көзіне күйік болғанға ұқсайды.
1929 жылы қарашада БК(б)П Орталық комитетінің пленумында шаруаларды еріксіз тездетіп ұжымдастыру мәселесі күн тәртібіне қойылады да арнаулы қаулы қабылданады. “Мен біздегі колхоз қозғалысы КСРО-ның өзге аймақтарымен салыстырғанда баяу жүретін болады деген пікір естідім. Мен мұндай пікірді теріс деп есептеймін”, дейді Голощекин. Ал арада бір жыл өткен соң, 1930 жылғы қаңтар айында “біз колхоз құрылысының қарқыны жағынан Одақтың ең озық аймақтарынан тіпті де артта қалып отырған жоқпыз”, деп масаттана мәлімдеген.
Ұлы қазақ даласын жұт жайлайтын, халқы ақсөңке болып қырылатын зұлматтың жақындап келе жатқанын сол уақыттарда ұлт зиялылары біліп, жанайқайын салады. Бірақ, оны тыңдарға құлақ қайда?
Созаққа барған сапарларымызда көзі ашық, көкірегі ояу азамат Сүлеймен Тәбірізұлы ақсақалмен әнгімелесіп тұрамыз. Көтерілісшілермен көп әңгімелескен, көп зерттеген Сүлеймен ағамыз Қазақстандағы ірі наразылықтардың, бас көтерулердің басында алашорда азаматтары, бүгінде ұлт мақтанышы болып отырған қайраткерлеріміздің болғанын айтқан.
Бірақ, көтеріліс пісіп-жетілгенше ел ішіндегі жансыздар жоғарыға хабарлап, алдын кесу үшін жазалаушы отряд шығарып отырған.
“Егер тарихи әділеттікке жүгінсек, қазақтың соңғы ханы Аллаху деп ұран салып, басында жүрген, көтеріліске тартылған үш жүздің баласы ақ киізге салып хан көтерген Сұлтанбек Шалақов. Бұл бір ақиқат болса, екіншісі көтерілістің дем берушісі – алашордашылар. Ұлт зиялылары Қазақстанды шарпыған барша бас көтерулердің басын қоса алмай қапыда қалды. Кейін оларға “пәлен мемлекеттің тыңшысы, пәлен мемлекеттің жансызы” деген айыптаулар тағылған. Қазақтың қамын жеген ерлердің Кеңес өкіметіне қарсы мемлекеттерден одақтас іздегені рас еді”, деген болжамын айтады.
Мұның ақиқатын анық айту тарихшыларымыздың еншісінде дегенімізбен, ел ішіндегі азаматтың айтқаны қисынсыз еді деуге тағы болмайды.
Қалай дегенде де 1930 жылғы Созақтағы көтеріліс бостандыққа ұмтылған, әбден аяусыз қаналған, кеңестік жүйенің озбырлығын мейлінше тартқан халықтың наразылық үні еді. Мал-мүлкі талауға түсіп, түрлі салықтар әбден титықтатқан халықтың өлсек, жастығымызды ала жатайық, деген жанайқайы, кетіп бара жатқан кегі, намысы еді.
Көтерілістің жай-жапсары жазушы, созақтық Өтеш Қырғызбаевтың “Созақ көтерілісі” кітабында әңгіме болады.
Көтеріліс стихиялы түрде емес, алдында әлденеше рет жасырын кездесіп, қимылдарын келісіп барып болған. Хан етіп Сұлтанбек Шалақов ақ киізге көтеріледі. Ханның дін істері жөніндегі уәзірі болып Асадулла (лақап аты Ауған тәуіп) Ыбырайымұлы, әскер істері жөніндегі бас уәзірі әрі сардары болып Сағындық Шілмамбетұлы сайланды. Діни істердің найбы болып Өтеміс Досжан Әжіұлы, уәзірлердің көмекшісі, орынбасары болып Базыкеннің Мырзахметі, қазының бірі болып әрі ақ ту иесі, ту ұстаушы болып Әлібайұлы Иманбек сайланды. Бәрі құтпан намазын оқып, бет сипасып, айнымасқа ант етісті. Бұл бейсенбі күні екен. Ертең жұма…
Ертеңінде таң намазын оқысып, бір-біріне құтты болсын айтып, қалың топ атқа қонады. Ақпанның таңғы аязы бет қариды. Аттардың шабысы таудан ескен желді күшейтіп жібергендей. Төртке бөлініп қозғалған бұл топтың ұзын қарасы төрт жүзге жуық болатын. Көтерілісшілер аллалап шауып, аудан басшылары Қ. Жүнісбеков, Д. Қаңлыбаев, уәкілі В. Шиявцев, халық сотының судьясы А. Темірбеков, тергеуші А. Бегалиев, БК(б)П округтік комитетінің нұсқаушысы О. Шилібаев, комсомол комитетінің хатшысы, барлығы 18 адам өлтіріледі. Кеңселер өртеліп, құжаттар жойылады. Содан соң Сұлтанбек хан екі жүз адамды Шолаққорғанға аттандырып, Шолаққорған, Балдырсу, Қарабұлақ ауылдарында совет адамдарын тұтқындап, соққыға жығады. Олардың көбі бастарын ақ сұрыппен орап, көтерілісшілер жағына шығады.
Жазалаушы отрядтар тау асуы жолдарымен келетін болғандықтан Балықшы ата, Суындық, Торлан асуы бақылауға алынып, Салықбай мерген бастаған топ жықпыл-жықпылға кіріп, солдаттардың келер жолдарын аңдиды. Көтерілістің хабарын алдын-ала естіген ОГПУ қызметкері Тыныштықбаев Түркістан ОГПУ бастығы Абрамук және Шымкенттегі ОГПУ бастығы Журавлевпен сөйлесіп, жақсы қаруланған солдаттар алып, кері қайтады. Оларды 9 ақпанда Балықшы асуында Салықбай мерген тобы қарсы алып, Тыныштықбаевты атып түсіреді де, солдаттар қатты қарсылықтан кейін кері қайтады. Көтерілісшілердің дүмпуі Шымкент округтік комитеті, Түркістан, Ташкент әскери округі, Қызылорда, Әулиеата жағына түгел хабарланады, сақтық шаралары жүргізіледі.
Сонымен, азаттық үшін көтерілген, намыс қайраған ерлерді біржола жаныштау үшін әскери техникамен толық қаруланған, пулемет, зеңбірегі бар кеңес солдаттары жан-жақтан қыспаққа алады. Ол кезде ескі Созақ қаласының орны төрт қақпасы бар, мықты бекініс. 300-ге жуық көтерілісшілердің соңғы күші соған кіріп атыса бастайды.
Солдаттарға да керегі осы. Негізінен айыр, орақ, қылышпен қаруланған көтерілісшілерді алдымен артиллерия күшімен ұзақ атқылайды. Солдаттар “Дала базарын” жан-жағынан қоршап пулеметтен оқ жаудырады. Далада да, қалада да қырылған адамда есеп жоқ. Тон киген, тымақ киген адам көрсе “бандит” деп атуға бұйрық беріледі.
Көтеріліс осылайша талқандалады. Кеңес солдаттарының қаныпезерлігін, қалай жазалағанын көтеріліске қатысқан Тоғайұлы Әбдіқадыр ақсақалдың естелігінен тануға болады.
– Бәрімізді бір әуліге әкеліп қамады, – дейді ол. – Жиырма шақты адам болуымыз керек, жапа-тармағай бізді ата бастады. Алғашқы дүркінде құлағандардың астында қалдым. Бірақ, аманмын. Үсті-басыма қан ағып, жұрттың астында жатырмын. Бір кезде болды-ау деймін, тып-тыныш… Әлгілер тағы аралай бастады. Дем алмай жатырмын. Жаныма келіп темекі тартып алды. Темекінің күлі көзіме түсіп кетті. Сол кезде сыр бердім бе, найзасын сұғып қалып еді, қолыма кірді. Шыдадым. Өлген ғой деді. Біреуі шылымның қалдығын тастап, өкшесінің нәлімен езе бастады. Бұл езіп тұрғаны менің көзім болатын (қарияның содан бір көзі ағып кеткен).
Жауынгерлер кеткеннен кейін үн қатқан, өзіндей тірі қалған Көмеш деген азаматпен түн қатып қашып шығады. “Екеуіміз өмір бойы айтпауға серт берістік. Енді, міне, айтуға болады дегеннен кейін сеніп, шер тарқатуға тура келді. Тісімнен шыққаны да осы”, депті шерлі қария, кешегі боздақтармен бірге жалаң қолмен дүние жүзіндегі ең ірі саяси жүйеге қарсы шыққан адам.
Көтеріліс басшысы, қарадан шыққан хан Сұлтанбек Шалақов “Дала базарда” жаңбырша жауған оқтан өлді делінсе, бір деректерде Қытай асқан делінеді. Оның да тарихы ашылар күн жетер. Ал тірі қалғандары аяусыз жазаланады. Айдаудан аман келген Салықбай мерген де бір түнде үйінен алып кетіліп, сотсыз атылады. Құралайды көзге атқан, аңның терісі бүлінеді деп артқы аяғынан ататын, Сібірде каторгада жүріп аңшы солдаттармен бірге аңға шығып, қалың тұтқындарға тамақ тауып берген мергенді сотсыз атқан милицияның кім екендігін Созақта білетіндер бар, бірақ отбасына обал болмасынды ойлайды екен. “Созақ ауданында 12-16 ақпан аралығында болған соғыста 126 бандит, 16 ақпандағы Созақ қыстағы үшін болған шайқаста 200 бандит жойылды да, қолында қаруы бар 200 белсенді бандит табанда атылды. Қолға түскен және оперативті іс-шараларды жүзеге асырудың нәтижесінде бандиттері, дем берушілері, үгітшілері, сондай-ақ барлаушылары бар – 389 адам тұтқындалды. Бандыларды жою барысында хан және оның ұйытқысы болған орталығы талқандалды. Созақ операциясының нәтижесінде 290 ат, 20 түйе, 150-дей оқ-дәрімен атылатын қару, 100 шамалы суық қару қолға түсті.
Қаза болған, атылған бандиттердің, контрреволюциялық қозғалысқа қатысқандардың, бандитизммен зардапталған аудандарда контрреволюциялық іс-әрекет жүргізген ірі байлардың дүние-мүліктерін, малдарын конфискелеуге дайындық жұмыстары жүргізіліп жатыр”, делінеді тарихи құжаттарға сүйеніп жазылған Мұхамеджан Рүстемовтің “Созақ қасіреті” кітабында. Қалай болғанда да хан штабы 2384 сарбазды топтастырып, 8-16 ақпан аралығында соғысқан.
Созақ көтерілісі әлі де өз бағасын алған жоқ. Ел басына күн туғанда толарсағынан қан кешкен ерлердің ерлігі жайында ел әлі де аз біледі. Себебі, мәні ашылмағандықтан болар, оларды “зеңбірекке қылышпен, аэропланға құрықпен шапқан” деп әжуалағысы келетін тоңмойындар әлі де ел ішінде кездеседі.
Әділдігіне келсек, ауыл ақсақалы, бірнеше тарихи кітаптардың авторы, көтерілісшілердің тірі қалғандарымен жүзбе-жүз сөйлескен Сүлеймен Тәбірізұлының Созақ көтерілісінде алашордашылардың, яғни ұлт қайраткерлерінің қолтаңбасы бар деген қисынымен келісуге де болады.
Әрине, айырмен қаруланған көтерілісшілер әскери қару-жарақпен мұздай қаруланған кеңес әскеріне қарсы тұра алмастарын білді, бірақ ерді өлтіретін намыс, елдің кетіп бара жатқан кегі асыл ерлерді үйінде тыныш отырғыза алмаса керек.
Қазақстанда сол кездері 72 жерде ірі, 367 топтық, ұсақ қарсылықтар болған екен. Солардың ішінде ірісі болып тарихта қалған Созақ көтерілісіне қатысушылар ұлт қайраткерлері арқылы хабар алып, жалпы ұлттық қозғалысқа ұласатынына да сенген шығар.
Кейіннен қазақ халқын қынадай қырған 1932 жылғы ашаршылық, 1937 жылғы саяси қуғын-сүргін алдындағы қарулы қарсылық Кеңес өкіметінің арандатып отқа жығар жымысқы саясатына халықтың ашынғанынан көтерілгені екені айдан анық.
Ақырып теңдік сұрар ұлдары тұрғанда халықтың ноқтаға басы сыймайтындығын 1986 жылғы желтоқсандағы жастар қозғалысы да айқындап берді.
Кейбіреулер тәуелсіздік қазаққа оңай келді, бір оқ шығарылған жоқ дегісі келеді, расында түк те олай емес қой.
Сол Созақ көтерілісі кезінен кейін бұл өңір Кеңес өкіметінің картасында қызыл сызықпен қоршаулы тұрды. Небір айтулы ерлері болса да кешегі соғыста бұл ауданнан бірде бір Кеңес Одағының Батыры шыққан жоқ. Созақта туған білімдар азаматтардың басшылық қызметте жолы болмады. Тәуелсіздік келіп, тоң жібігенге дейін кеңестік 70 жыл ішінде Созақтың бірде-бір азаматы өз елінде де ел басқарарлық қызметке көтеріле алған жоқ.
Үлкен жүйе кіші халықтан қорықты. Тарихтың қайталануынан үрейленді.
…Бірақ, жалдамалы шежірешілер әр ауылдан тарихта аты жоқ батыр тауып, тайпаластары көк тіреген мазар соғып, ұлан-ғайыр ас беріп жатқанда біз көз алдымыздағы шоғы әлі сөнбеген оқиғаға баға беруге, шын ерлерімізді тануға әлі де марғаумыз.
Бақтияр ТАЙЖАН,“Егемен Қазақстан”.
Оңтүстік Қазақстан облысы.
15 ақпан 2005 жыл.