Жас қаламгерлерге жаңашылдық керек

Бүгінде қазақ жастары ұлттық әдебиетімізді әлемге қалай танытуы мүмкін деген сұрақ желдей еседі. Әрине, егер қазақ әдебиеті әлемде репутациясы бар әдебиет бол­са, қазақ жастарының шығармаларын аудару деген мәселе де жеңілдер еді. Бірақ қазақ әдебиеті дәл қазір әлемде орыс, жапон, не Латын Америка әде­биеті секілді танымал емес. Де­мек, қазақ әдебиетіне бола қа­зақ тілін үйренетін аудармашылар, университеттерде қазақ әде­биетін аудару ерекшеліктерін жә­не қазақ тілін үйрететін профес­сорлар, қазақ тілінен (ғана) ау­дарылған ең үздік аудармаға та­ғайындалған сыйлықтар, т.б. «танымал» әдебиеттерде бар артықшылықтар қазақ әде­бие­тінде жоқ. Бірақ, бір айтатыны, қазақ әдебиеті көпшілікке мүл­дем жаңа әдебиет. Демек, қа­зақ жастары елдегідей қазақ клас­сиктерімен, аға буынмен салыс­тырылмайды. Бейімбет Майлин де, Мұхтар Мағауин де, Мақсат Мәлік те әлемдік аудиторияға бей­таныс, сондықтан олардың бә­рін теңдей қабылдайды.

Аударма деген, әрине, түп­нұс­қадай бола алмайды, бірақ шы­ғар­маның шын бағасын өлшейтін бір құрал деуге болады. Біздегі әдеби сынның кейбір өкілінде әлі күнге дейін «тілі шұрайлы» де­ген мақтау алда жүреді. Ал шы­ғар­маны аударғанда сыртқы сипа­ты, «шұрайлылық» шетке ысы­рылып, шығарманың өзге, іш­кі, әдеби сипаттары алға шыға­ды. Көп мақтаулы дүниелер, ау­дарылғанда қаңғырлаған бос шелек болып қалатыны сол, қа­лам­герлердің сұлу сөзді қуалап кетуі­нен болса керек. Демек, қа­зақ әдебиетінің әлемде танымал емес­тігі жастар үшін қолайлы да: оларды ешкіммен салыстырмайды және шынайы әдебиет бәсекесіне түседі.

Қазақ жастары әдебиеті әлем­дік аренаға неге шыға алмай жатыр деген мәселе, ең ал­ды­мен, қа­зақ жастары ағыл­шын (не өзге шет тілдерін) мең­геруі керек. Мы­салы, өзбек жазу­шы­сы Хамид Исмаилов алды­мен тіл үйренді, сосын Лондон­ға көшті, сосын ағылшын тілі­нен өзбек тіліне және өзбек тілі­нен ағылшынға әдеби аудар­ма жасады. Оның алғашқы ро­ман­дарының ағылшын тіліне аудармасын Роберт Чандлер, Эндрю Бромфилд секілді таны­мал аудармашылар орыс тілінен ағыл­шын тіліне аударды. Ал соң­ғы романын ағылшын тілінде сөй­лету үшін Дональд Рэйфилд де­ген танымал аудармашы жә­не орыс әдебиеті профессоры өзбек тілін үйренді. Сөйтіп, Ис­маиловтың өзбек тілінен ауда­рылған романы (Devil’s Dance, 2018) халықаралық сыйлықтарға ие болып, баспалардың қызы­ғушы­лығын тудыруда. Екінші­ден, жастарға барынша шетел­де оқу, не тұрып көру керек. Он күн саяхат сананы өзгертпейді, шетелдік тәжірибені көргеннен кейін ғана жаңаша ойлау мүм­кін. Мысалы, басқаны былай қой­ғанда, қазіргі қазақ әде­бие­ті сүйенетін гендерлік ұғым-түсі­ніктерді алайық. Олар Батыста ескірген болып саналады.

Мәселен, Тұманбай Молда­ға­лиевтің «Әйел сенің ақылшың» атты өлеңін оқыған ағылшындар «бұл неткен сексистік көзқарас, бір-екі ғасыр бұрынғы Англияға қайта оралғандаймыз» деп шал­қасынан түсті. Қазақтың көп шы­ғармаларында, қазақ әйелдерінің жанына үңіліп, мәртебесін кө­тереді делініп келгендердің өзін­де, шындап қарасақ, осы сек­систік көзқарастың құлағы қылтиып тұрады. Мұндай ойлаумен Батысты таңқалдыру тұрсын, қызықтыру, олардың симпатия­сына ие болудың өзі мүмкін емес. Қазір «Толстой деген кере­мет жазушы екен» деп жаппай аударып, жаппай оқитын ғасыр емес. Қазір сол Толстойдың «Ан­на Каренинасының» өзін «Та­маша жазушы екен, бірақ пат­риархалдық қоғамның көзқа­ра­сымен ойлайды екен, Каренинаны өлтіретіні сондықтан» деп талдау жасайды. Егер сіздің айтатын ойыңыз адамзаттың алған бағытына сәйкес келмесе, тамаша әдебиетіммен таңқалдырам деудің өзі әбестік, бүгінгі таңда. Жас жазушылар Батыстағы идео­логиялық тартыстарға біржақты ғана «азғындаған» деп лейбл жап­сыратын кейбір аға буын өкіл­деріндей үрке қарамай, сол тар­тыстардың ортасында болса, саралап, өздері үшін саналы таң­дау жасайтын деңгейге өсетін еді. Бұл, әрине, күллі батыстық ұғым-түсініктерді айнытпай сіңі­ру емес, не нәрсе шынында біз­дің ұлт­тық құндылығымыз, ұлт­­тық ерек­шелігіміз, ал не нәрсе адам­­зат да­муының бұрынғы саты­лар­ын­да барлық ұлттарға тән бол­ған дүние дегеннің ара-жігін ажы­рату.

      Әсия БАҒДӘУЛЕТҚЫЗЫ