Менің қолыма таяуда жазушы Жолтай Әлмашұлының “Күлкі мен көз жасы” деген роман-дилогиясы тиді. (“Арыс” баспасы, Алматы, 2007 ж) Көлемі әжептеуір, бес жүз беттен асып жығылады. Бірақ қай кезде де кітап көлемі сапа көрсеткіші бола алмаған, болмайды да. Әйтсе де екі кітаптан тұратын бұл романды қолыма ұстай отырып, аз-кем ойланып қалдым. Бүгінгідей кітап оқуға ықылас тым төмендеп тұрған алмағайып заманда осыншама көсілу, төгіле сілтеу қажет пе еді? Аз көлеммен де көп нәрсені аңғартуға болмас па! Қаламгердің лықсып төгілген, бір беттен екінші бетке еріксіз ауысып отыратын қандай соны, өзгеше ойы бар? Не туралы жазды? Нені айтпақ болды? Кітапты қолыма ұстағанда мені осы ойлар толғандырды. Оқи бастадым. Бастадым да, аяқтау, түгел оқып шығу керек екен дедім.
Кітаптың соңғы бетін жапқан сәтте түсінгенім, жазушы әдебиет әлемінде ешкім айтпаған, ешкім жазбаған соны оқиға іздеп, бас қатырмаған. Бәрі де белгілі жәйт. Сонау 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезеңінен бастап, 1937-1938 жылдардағы репрессия сойқаны сол қалпымен шығармаға өзек етіп алынған. Былайша қарағанда, жаңалық жоқ деуге де болатындай. Бірақ үңіле қарасаңыз, Жолтай өзі таңдаған кезең шындығын басқаларға еліктемей, өзінше түйіндеген.
Жазушының, ең алдымен, бөліп айтарлық ұтымды концепциясы мынада. Ол Қаратау мен Сыр бойында алаңсыз күй кешіп жатқан байлар әулетінің мамыражай өміріне кенеттен Кеңес төңкерісінің келіп килігуін өз кейіпкерлерінің жан қиналысы мен азабы арқылы әдемі кестелейді. Роман кейіпкерлері өзіне дейінгі жазылған бірқатар романдардағыдай төңкерісті, жаңа қоғамды қол соға қарсы алған жоқ, қайта үрке қарады. Қостауынан гөрі күдігі басым болды. “Жаңа, жайлы өмір бұлайша байларға, дүниесі бар кісілерге қысым жасау арқылы, қорлық көрсету арқылы орнамауы керек” деп ойлайды осындағы басты кейіпкердің бірі – жас мырза Жасыбай.
Осылайша әрі-сәрі күйде не жаңа үкіметке біржола беріліп кете алмай, не басқа бір айла істей алмай басы қатып жүрген бай әулетінің жас легі “елден кету керек, әйтпесе, бұлар бізге бұдан да зорды көрсетеді” деп күңіренеді. Ал екінші топ, ересек топ “жоқ, туған жерден кетуге болмайды” деп келелі кеңеске шақырады.
Осындай екіұдай көңіл-күймен басталған психологиялық тартыс бір сәт те бәсеңсімей, романның аяғына дейін жалғасып жатады.
Ал енді романдағы негізгі желілер туралы тоқтала сөз етер болсақ, оның саласы сан алуан. Бөлек-бөлек, тарау-тарау ойлар кесек-кесек болып көрінеді. “Байлықтың буы” атты бірінші кітапта төрт бөлім, “Қарашаның қаһары” атты екінші кітапта төрт бөлім болып тарқатылып, жалғасын тапқан да, әр бөлімге өзінше жүк артылған. Ең бастысы, роман ширатыла өрілген тартысқа құрылған. Оған мысал етіп аларлық жайлар да баршылық.
Ең алдымен – жазушы өз романында әке мен бала тақырыбына бара отырып, оны өзге қырынан баян еткен. Таптаурын ойдан, оқиғадан, тартыстан қашқан. Айталық, романдағы бас кейіпкерлер Нарша бай мен оның ұлы Жасыбай екеуінің бейнесі барынша анық айшықталады. Елуден енді асқан бай Нарша бүкіл дүние-мүлік пен жиған байлықтан бірте-бірте бас тарта бастайды. Онысын жасырмай, ашық айтады. Тіпті өзі тұрғылас байлар Қосай, Шарай, Делеулер оны түсіне алмай қиналады. Қосай: “Дәулеттен қашып, ырысты үркітіп жүрсіз” деп кінәлайды. Бірақ Нарша өз дегенінен айнымайды. Бұл – бай мен бай арасындағы психологиялық қақтығыс. Бірі – байлықты бақ санайды, ал екіншісінің – халықты екіге жарған сол шірік дүниеден жүрегі айниды. Міне, осындай себеп-салдармен Нарша мен Қосай атты байлардың арасына сызат түседі, екеуі екі бағытқа бұрылып, аралық байланыс күрделеніп, арты тартысқа ұласады. Ол ол ма, бұл аз десеңіз, енді бірте-бірте роман ортасында бай Нарша мен оның ұлы Жасыбай екеуі арасында түсініспеушілік бой көрсете бастайды. Жасыбай “Әке, сіз маңдай терімізбен жиған байлықтан бас тартамын дейсіз, осы дұрыс па” деп қиғылық салады. Нарша ұлына кісі байлықпен қай мұратына жеткен, ол өзіңе қасірет болып төнсе, енді не істеу керек деп өзіне қарсы сұрақ қояды.
Әке мен бала арасындағы көзқарас алшақтығы осылайша басталып, ушыға береді. Бірі дәулеттен тазаруды, екіншісі оны қалайда сақтап қалуды ойлайды. Елде Кеңес өкіметі орнап, колхоздастыру науқаны қызу қолға алынды. Байлардың малын тізімдеген һәм күштеп алуды көздеген кәмпеске науқаны килікті. Шолақ белсенділер (Тақыр, Бадырақ, Бейсен) осы жағдайды пайдаланып, бұрыннан өші бар Нарша ұрпағына тырнақ батыра бастайды. Ар-намысына тиеді. Міне, осы кезде намысқой Жасыбай әкесіне “жоқ, біз бұл елде енді қала алмаймыз, біз басқа жаққа көшуіміз керек” дейді.
Бай Наршаның:
– Балам-ау, абақтыдан, тағы да басқа бір жерлерден қашуға болады, бірақ туған жерден қашпайды ғой, – деген сөзінде ащы запыран жатыр. Бұл бір жағынан, амалсыздықтың сөзі болса, екінші жағынан – елді, жерді қимау, туған топыраққа деген ыстық іңкәрлік!
Мен сөз басында туған жер қасиеті туралы, оны қай кезде де ұлт зиялылары қадір тұтқанын бекер айтып өткем жоқ. Жазушы Жолтай Әлмашұлы осы ұлы идеяны әуелете көтеріп, астарлай желілеп, бүкіл романның өн-бойына өзек етіп алыпты.
Жүрек толқытарлық ең шешуші эпизод – бай Наршаны тыңдамай, өз дегенімен басқа ел асып кеткен ұлы Жасыбайдың ең соңында қорлық көріп, ет жақындарынан айырылып, әзер деп туған жерге құр сүлдесін сүйретіп жетуі. Оралған сәтте туған топырақтан кешірім сұрайтын кезі. Жазушы осы көріністі өте тапқыр, әдемі жымдастырып, аяқтай білген. Оған кітаптағы мына бір үзіндіні мысал етуге болады:
“...Еһ, шіркін қолда барда алтынның қадірі жоқ” деген рас-ақ. Бар қазына алыста емес, өз әкесінде екен. Соны көре тұрып, көңілге түйе алмағаны... “Сіз ескінің ізімен жүресіз, біз жаңа жол іздеушілерміз” деп кеуде қақты-ау оған. “Уақытқа, заманға үңіле білу керек” дегені ше! “Уақытқа үндесе алмасаң, көш соңында қалып қоясың, ескі жырыңызды неге айта бересіз” деп беттен алғаны ше!..
Әке қадірін, әсте, ешбір уақытта өз баласы түсінген емес. Ешқашан да... Түсінер еді-ау, оған өз кезінде құлақ түрер ұрпақ бар ма. Жастық желік дейміз бе, жоқ болмаса басылмаған көңіл дейміз бе, не керек, әке де арманда, бала да арманда... Өмір өстіп өте береді, өте береді. Сен әкеңді кеш ұғасың, ал сенің балаң сені кеш ұғады. Ал оның баласы оны кеш ұғады. Осылай. Өмір заңы осылай.
Осы күні Жасыбайдың кеудесін әлдебір үрей билеп алған. Неге екені белгісіз, сәл нәрседен секем ала береді. Тіпті түс екеш, түстен де қорқатын болып жүр”.
Әке мен бала арасындағы тартыс қазақ, орыс, тіпті әлем әдебиетінде де аз жазылған жоқ. И.Тургеневтің “Әкелер мен балалар”, М.Әуезовтің “Абай жолы” романдарында бұл сала, әсіресе, әдемі айшықталған. Әйткенмен, Жолтайдың әке мен бала тақырыбында өзіндік қолтаңбасы айқын сезіледі. Ақылы толысқан кісі көреген, ал жас адам қалай дегенде де қызуқанды. Жасыбай – сондай бейне. Нарша – ойлы, салауатты, сезімтал қария. Және оның ойы мен сөзі түптің-түбінде дұрыстыққа айналған.
Ж.Әлмашұлының бұл кітабында тарау-тарау тақырыптар өзінің көтеріп отырған жүгімен көрініп, дамиды. Жақсы мен жаман, өтірік пен шындық, екіжүзділік пен әділдік іспетті кісінің әрқилы қасиеттері әрбір кейіпкер арқылы өзінше өрбиді.
Енді жазушының стилі туралы екі ауыз сөз.
Романда салқынқанды баяндау мен оқтын-оқтын кейіпкер мінезіне орай шалқып, төгіліп кететін тұстар баршылық. Оның өзі оқиғамен кірігіп тұр, еш артықшылық байқалмайды. Әсіресе, қадап айтарлығы – Жолтай сөз сиқырын түсінеді. Сөзге жан бітіре алады. Сөзді ойната біледі. Оның мұндай ерекшелігі – кейіпкерлер арасындағы диалогтарда тез-ақ байқалады.
Жалпы, қаламгердің образ сомдаудағы көркемдік тәсілі де өз алдына сөз етуге тұрарлық. Әсіресе, романның екінші кітабындағы жарқырап көрінетін Қалдан балуан бейнесі өте айшықты, өте нанымды. Туған жерден қашып шығып, Өзбекстанға, одан Тәжікстанға асып кеткен Жасыбайдың жолы ақыры кесіліп, ұлы Қалдан және екі-үш бауырымен қайтадан Қазақстанға, оның ішінде Қарлаг-ке келіп түседі. Міне, осы саяси жер аударылғандар мекеніндегі балуан Қалданның қазақы мінезбен, батырға тән аңқау да албырт мінезбен, ашуға мінсе тау қопарар дөң мінезбен жарқырап көрінуі – тартымды оқылады. Осы кейіпкерді М.Әуезовтің “Абай жолындағы” Базаралы, Ә.Нұрпейісовтің “Қан мен теріндегі” Кәленге де ұқсатуға болар еді, алайда жазушы Қалданның қимыл-қозғалысына тек батырлық, балуандық мінез ғана емес, ақыл-парасатты да молынан араластырған. Сосын да Қалдан өзгеше образ. Оның іс-әрекетінен сенімді өмір суреті алдыңызға тартылады. Онда жазушының өзіне тән шеберлігі анық байқалып тұр. Тағы бір тоқтала кетер кесек бейне – ол Ақсырға. Мұндағы Ақсырға – ақыл-парасаты мол, қиын жерде жол бастай білетін ақылгөй, ашуды ақылға жеңдіре білетін мейірбан ана. Жазушы осы образ арқылы ХХ ғасыр басындағы қиын-қыстау күндердегі қазақ аналарының парасатты бейнесін өзінше сомдай алған. Онысы өз ретінде өте әсерлі, тартымды шыққан.
Романды оқу барысында байқағанымыз – жазушы көркем дүние жазудың құпия кілтін жап-жақсы меңгерген. Біз Жолтайдың бұрын-соңды жарық көріп келе жатқан “Жетім жұлдыздар”, “Пенде мен періште”, “Найзашың” “Сұлуды сүю” іспетті әңгіме-хикаяттар жинағымен де, “Оянған ұрпақ” романымен де аздап таныс едік. Ол шығармаларында да қаламгердің аяқ алысы, көркемдік тәсілі жап-жақсы көрініп тұратын.
Ал мына романда сол жетістіктер барынша жетілдірілген. Көркемдік биік дәрежеге көтерілген. Нәтижесінде, өмірге тәп-тәуір көркем туынды келіп отыр.
Жазушының бұл жаңа романы ел мен жер туралы һәм адамдар туралы толғау. Ол аз десеңіз, – бұл кітап жер киесі, ел киесі туралы ойландыратын, толғандыратын шерлі жыр. Бір сөзбен айтқанда – кие туралы әфсана.
Киені ұмытуға болмайды, онда бәрінен айырылғаның. Киесіз жылдарға килігіп, жаралы жүрекпен бүгінге жеттік қой. Киемізді қайтара алдық па?
Жолтайдың кітабының соңғы парағын осындай қиын сауалмен жаптық.
Алдан СМАЙЫЛ, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.