Шебердің айтуынша, қанда бар өнер оған бәрібір маза бермеді. Бала кезінен әкесі Баяхметтің қасында жүріп, құлағы да, көзі де шеберлікке қанып өсті. Бала кезінде Баяхмет ақсақал шапқы балтамен аттың ерінен бастап, ет салатын табақ, қазы салатын астау, қазанның қақпағы, балта мен айыр-күрекке сап, әйтеуір ауыл тұрмысына қажеттің барлығын жасайтын. Қорғаннан иленген тері алдырып, мәсі тігетін. Әкесі екеуі тоғайға барып, ағаш әкелетіні есінде. Баяхмет ақсақал көп ағаштың ішінен көктеректі таңдайды. Қарап жүріп, қажет бір-екі ағашты ғана кесіп алатын. Жіңішкелеуін әкеліп, қисықтау болса бір жағына ауыр жүк байлап, мал қораның ішіне іліп қояды. Жыл бойы солай ілулі тұрған ағашты шешіп алған кезде оқтай түзу болып шығады. «Балам айыр мен күрекке сапты талдан да, қайыңнан да жасауға болады, бірақ көктеректен жасалған сап адамның қолын мүйізгектендірмейді» дейтін Баяхмет ақсақал.
Қазір Таңатқан шеберханасының айналасы да іші де толған ағаш. Жөкенің, көктеректің, қайыңның, алма ағашының, қараағаштың, үйеңкінің әрқайсысының кептірілуі де әртүрлі. Қайыңның қабығын сыпырып алмаса, кебуі қиын. Ағаштардың барлығын да мерзімімен аударыстырып тұрмаса, кебуі бірқалыпты болмай, сапасы кемиді.
– Мына жөке ағашын жуандығына қызығып, Башқұртстан жағынан әкелген едім. Кебе келе жарылып кетті. Бұл ағаштың суда өскенінің белгісі. Жарылған ағашты да бұйым жасауға жаратамын, бірақ жарылмағаны дұрыс еді. Ал мына алма ағашын маған таныстарым өзінің саябағынан әкеліп берді. Бұл ағашты кептіру өте бап тілейді, қиын. Алма ағашын кептіргенде оның тең жартысы ғана пайдаға асады. Өйткені діңіндегі шырыннан алма ағашы жарыла береді, бірнеше рет кесіп қоямын, – дейді Таңатқан ағай.
Әкесі Баяхмет 1964 жылы өзінің ағаштан, теріден, темірден жасаған қолөнер бұйымдарымен Мәскеуде өткен Бүкілодақтық халық шаруашылығы күндері көрмесіне қатысып қайтқан екен, медальмен де марапатталыпты.
– Әкем жарықтық қолөнерге соғыстан кейінгі жылдары ғана ден қойыпты. «Оған дейін аштық, қуғын-сүргін, соғыс мұршамызды келтірген жоқ. Біз бір тілім нан үшін ғана өмір сүрдік. Ағаш шауып отыратын шама болды ма?» деп зарығып айтатын еді әкем, – дейді Таңатқан шебер. Ол әкесі анасына жасап берген ұршықбасты осы күнге дейін жәдігердей сақтап келіпті. Оны дөңгелектеп ағаштан ойып, мыспен қаптаған. Әкесінің әрі сұлу, әрі мықты ұршықбасты қандай құралмен жасағанын білмей, өзі де таңғалады. Ол анасы талай кілемнің жібін иірген ұршықты қайта жасап, ұршықбаспен бірге музейге өткізуді ойлап отыр. Бүгінгі сарыкөлдіктер ұршықтың не екенін білмейді.
– Сарыкөлде әр бес қадам жер тоғай болушы еді. Әкем екеуміз қайың тоғайын аралап жүреміз. Сонда әкем: «Балам, осы ағаш қызыл қайың болар, сірә» деп, қайыңның қабығын аршып қалғанда қызғыш діңі көрінетін. Әкем алтын тауып алғандай, мәз болып қуанатын. Қызыл қайыңның неге қасиетті екенін бала кезде сұрамаппын ғой. Содан ыдыс, табақ жасайтын, ол ерекшеленіп тұратын, – дейді ол. 2017 жылы Астана қаласында өткен ЭКСПО көрмесіне облыстағы қолөнер шеберлерімен бірге Таңатқан Божақов та барды. ЭКСПО-ға келгендер оның ағаштан жасаған ыдыстарының барлығын сатып алды.
– Бір ақсақал ыдыстарымды қызықтап тұрып, «Сен қай жерденсің?» деп сұрады. Қостанайдан, Сарыкөл тумасы екенімді айттым. Үлкен кісі ғой, аға ұрпақтың қалпымен: «арғынсың ба, керейсің бе?» деді. Мен керей екенімді айттым. Ол «оның ішінде қайсысы?» деп түкпірлеген соң, «сибанмын» дедім. «Ә, солай де. Сибандар ұл туса «ағаштың иесі келді» деп қуанады деуші еді, шебер-ақ екенсің!» деді әлгі кісі. Ақсақалмен әрі қарай әңгімелескім-ақ келді, бірақ менің алдымда бұйымдарымды көретін ерсілі-қарсылы адам көп болған соң, тоқтата алмадым, – дейді Таңатқан ағай өкінішпен.
Таңатқан Божақов 1999 жылы ауылдан Қостанай қаласына көшіп келеді де біржола қолөнермен айналысуға кіріседі. Мүмкін оның ендігі жерде өнерге бас ұрмауға шыдамы да жетпеген болар. Сол жылдары күні-түні ағашты ойлайтын әдетке ұшырады. 2000-жылдары ауылдың да, қаланың да тұрмысы қалжырап тұрған кез. Шеберханасы, станоктары да болмай, әр жерде көшіп-қонып лаждап бақты. Осындай қиыншылықпен жүрсе де оның қолынан шыққан ет салатын табақтар, қымыз құятын тостағандар мен кеселер, бал салатын бөшкелер, қасық пен шөміштер көздің жауын ала бастады. Облыста өтіп жататын мейрамдарда көрме жасаудан да жалықпады.
– Көктеректен жасалған ыдысқа салған нан көгеріп кетпейді. Бұл ағаштың сондай қасиеті бар. Ал кәдімгі терек ең жеңіл ағаш. Мақтаулы итальян мебельдерінің барлығы осы теректен жасалатынын көбіміз білмейміз. Кез келген ағаштың өзінің табиғи «ою-өрнегі» болады, әсіресе алма ағашынан жасалған ыдыстың көркемдігінде шек жоқ. Жөке ағашы нағыз ыдыс жасауға арналғандай. Жөке Ресейдің ішкері жағында жақсы өседі. Үйеңкінің кебуі де, өңделуі де қиын, бірақ сұлу ағаш, – деп сыр шертетін Таңатқан ағаның ағаштар туралы әңгімесі таусылмайды. Ағаш шеберінің айтуынша, көшпелі қазақтың күнкөрісінің бірі ағаш болған. Үйі де, ыдысы да, бесігі де ағаштан жасалған. Қазіргідей түрлі станок, бояулар, керемет жетілдірілген құралдар тапшы, тіпті жоқ кезде аталарымыздың шын мәнісінде ағаштан түйін түйгені, күн бейнесіндей шаңырақ, атқа ер, балаға бесік жасауы ғажап құбылыс емес пе?
– Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап, ағаштан жасалған бұйымның барлығы жұрттың көзіне құқай көрінді. Дүкендерде түрлі ыдыстар көбейді. Аз ғана уақыттың ішінде ағаштан жасалған бұйымның барлығы тұрмыстан шеттеп, ақырында керексіз болып қалды. Қазақ ет тамақты ешқашан дастарқанға қазіргідей астауға салып әкелмеген. Үлкенді, кішілі дөңгелек ағаш табаққа салып қоятын, мен оны көріп өстім. Білмейтініміз көп, өйткені тез ұмыттық. Мен сол ұмытылған қолөнер бұйымдарына жұрт назарын қайта аударсам, мақсаттың орындалғаны, – дейді Таңатқан шебер.
Облыстағы өнер мен мәдениет саласы қызметкерлерін қолдайтын «Меценаттар клубы» мүшелері мен осы байқаудың қазылар алқасы Таңатқан Божақовтың өнерін ғана емес, осы мақсатын да жоғары бағаласа керек. Ол биыл облыстық «Меценаттар клубының» «Қазына» сыйлығына ие болды.
Жақында Таңатқан ағаның шеберханасына бардық. Қымыз құятын тостаған мен кесе, шөміш жасап болып қалыпты. «Мәскеуден сұратып еді», дейді ағаш шебері...
ҚОСТАНАЙ