Қазіргі әдебиетті қалай зерттемек керек?

Әдебиет теориясын ұлттық ерекшеліктерге сай бағам­дап, тың термин­­дермен пайымдау А.Байтұрсынұлынан кейін тарихи-саяси ахуалға сәйкес тыйылып қалғаны белгілі. Кезінде академик З.Қабдолов «Ахаң жоқта біздегі әдебиет теория­сы басы жоқ кеуде се­кіл­­ді еді. Ал басы жоқ дене бола ма? Қайтейік, болады деп келдік...» деп қамығып еді. Ол Ақаңның арнау өлеңдер тура­лы қисындарын саралай келіп «Әдеттегі дәстүр жал­ғас­тығының заңына орай осы үш түрлі арнауды әрқай­сы­мыз өзімізше пайымдап, қисындап, кейде тіпті қиыннан қиыстырып, біз де (Жұмалиев те, Ысмайылов та, Қабдолов та) кітаптарымызға кіргіздік. Бірақ амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң екенін кезінде ашып айта алмай, Қажекеңе сіл­теме жасауға мәжбүр бол­дық», деп те жазғаны бар-ды. Бұлай мойындау нағыз ғұламаға тән азаматтық, керек десеңіз, Ахаң алдындағы арылу сынды. 

Кеңестің қасаң әдіснамасы әдебиет турасындағы тың пайым­дауларға негізделген әлем­дік теориялық еңбек­тер­мен танысуға толық мүм­кін­дік бермеді. Ал сол кезде әлем герменевтикалық, семио­ти­ка­лық, фрейдистік, психо-аналитикалық, интуитивистік, структуралистік мектептердің жемісін көріп отырған еді. Қайта «жылымық» кезеңдегі салыстырмалы тұрғыдағы еркіндік бізге мифологиялық, әдеби-тарихи, биографиялық, компаративистік мектептердің өрістеуіне жол салды. 

Ақыры маркстік-лениндік әдіс­наманы айтқан соң мына жайтқа да тоқтала кету керек. Қа­зіргі таңда Алаш қай­рат­кер­лерінің шығар­ма­шы­лы­ғы аса ыж­даһатпен зерттелеуде. Ал осы тенденция соц­реализмді ұстанған шығар­машыл тұлғаларды екін­ші кезекке ығысыруда. Ал осы екі бағытты ұстанған қалам­гер­лерді дихотомиялық тұр­ғыдан, яғни қос жарып бір-біріне қарсылықта қарас­тыру әдеби үдеріс заңды­лық­тарына тұтастай баға беруге кедергі­ле­рін тигізбей қоймай­ды. Сондықтан да тоталитарлық жүйе эстети­ка­сының теориялық негіздері турасында нақты тұжырымдар қажет.

Қазір социалистік реализм­ді мансұқтау оңай. Алайда біржақты айыптай беруден гөрі (әрине оның догмалық постулаттарын ұмытпаймыз) оның реализм тео­рия­сынан қаншалықты жырақ кеткенін немесе классикалық реа­ли­зм талаптарымен қаншалықты жанаса алған тұстарын сараптап көруіміз керек. Нағыз соцреалистер кімдер еді? Социалистік реализм көкейкестілігінен мүлде айрылған, енді біржола тарих қойнауына кеткен, қай­тіп орал­майтын құбылыс па? Әлде классицистік идеал­дарға не­гізделген саяси гене­зистегі эклек­ти­калық кездей­соқ дүние ме?

Тіпті «социалистік реализм – неоклас­сицизм» дейтін­дер­дің де тұ­жырымдары тым не­гіз­сіз 

емес-ау. Өкінішке қа­рай, біздің бұл орайдағы тео­рия­лық зерттеулеріміз ұлт­тық әдебиетті нақты тарихи тұрғыдан алып зерттеуден көп кешеуілдеп қалды. 

Кейінгі жылдардағы көп өзге­ріс­тер әдебиетке модер­нис­тік эстетиканың келуімен бай­ла­ныс­ты. Модернизм қа­лып­ты образды бұзып тіпті абстракцияға айналдырды, дис­курсты бұзды, сюжетті тұ­тас­тығынан айырды, бейнелеу тіліне батыл экспери­мент­тер жасады. Көркем шығар­маны әдеби-теориялық талдауда осы күнге дейін қол­данып келе жатқан сюжет­тік-композициялық талдау бере­рін беріп болғанға ұқсай­ды. Өйткені кейінгі буын қалам­герлерінде клас­си­калық, эпи­­калық сюжет түр­лері жоқ­тың қасына айналды. Әуелі салдары айтылып, сосын себеп­тері термеленетін немесе салдары мүлде айтыл­май­тын фрагментарлы сюжет­ті шығармалар қатары көбеюде. Тіпті логикалық тұтас­тық­тан мүлде айрылған кол­лаж сипатындағы сюжеттер кез­де­се­ді. Ең бастысы сюжет жанрды құраушы негізгі категория екеніне күмән туа бастады.

Бұрын автор – мәтін – оқырман тізбегі біртұтас қарас­тырылса, қазіргі әлемдік әдіс­намада бұл ұғымдар авто­ном­дық мағынаға ие болды. Көркем шығарма мәтінінің ав­тор­­дан тәуелсізденуі, «автор­дың өлімі» сияқты түсінік­тер ғылыми айналымға түсіп үлгерді. Яғни әлемдік тео­рия­­лық әдебиеттануда көр­кем шығарманы мәтін деп қарас­ты­руға анық ойысу байқалады. Керек десеңіз, постмодернизм тео­рияшылары қаламгер мен оқыр­манды бір деңгейден қарас­тырады.

Қазақ әдебиетінде постмодернизм бар ма деген са­уал­ға да әртүрлі жауап бе­рі­ліп жүр. Ол пікірлерде біріз­ді­лік байқалмайды. Оның теориялық аспектілеріне келгенде де қарама-қайшылықты көз­қарастарға тап боласыз.

Итальялық философ, семио­тик Умберто Эконың (атақты «Имя Розы» романының авторы) «Меніңше, постмодернист» деген терминді біреуді мақта­ған­да қолданатын болдық. Соны­мен қатар, оны өткен ғасырларға қарай тартып бара жатырмыз. Әуелде бұл термин соңғы жиырма жылдағы, кеше ғана өткен ғасырдағы қаламгерлерге арналатын, бара-бара ХХ ғасырдың басына апардық, келешекте постмодернизм категориясы Гомерді де қамтитын болады», деп жазғаны бар-тын. 

Постмодернизмнің тұжы­рым­дамасы толық аяқта­лып, анық­тамасы қалыптасып біт­кен деуге негіздер әлі жоқ. Жуық арада ортақ түйін, келіс­кен теориялық тұжы­рым­дар бол­майтындай. Жанрлық шарт­тардың бұзыла бастауы да осы постмодернистер тұсында. Өйткені олар үшін қандай да бір канон жазушыны тәуелділікке алып келеді. Сондықтан да оларда айқын бір стиль ұстану бола бермейді. 

Алайда әлемдік көркем ой дамуы­ның соңғы кезеңінде пайда болған мәдени-эсте­тикалық, танымдық құбы­лыс­тардан қазақ әдебиеті мүл­дем сырт тұрмауы себепті, үлкен мән иелене алмаса да модернизммен қатар пост­мо­дернистік құбылыстар да ұлт­тық әдебиетімізден орын тебе бастады. Әлемдік рухани-мәдени үдеріс қалыптастырған құн­ды­лықтарға ортақтасу арқы­лы ұлттық әдебиеттен мо­дернизмді постмодернистік поэти­камен ұштастыра бастау­шы­лық ұмтылыстарды танимыз. Әрине, қазақ әдебиетінде пост­модернизм дәстүрлі поэти­калық құрылымдарды ығыс­ты­рып шығарған аса қуатты ағымға айналып үлгерген жоқ. Алайда ол құбылыстың бар екенін, рухани ықпалын үдете беруі мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды. 

Қазіргі әдебиетті зерттеудің басты әдіснамалық мұраты – шы­ғар­машылық үдерістің қос мәнін: әдебиет дамуындағы жаһандық құбы­лыстар мен ұлттық әдебиеттер арасындағы ортақ тенденцияларды қаперде ұстау. 

Жансая ЖАРЫЛҒАПОВ,

Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың профессоры