Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі агенттік төрағасы Алик Шпекбаевтың бастамасымен ашылған дүкендер қоғамда жақсы пікір туғызып жатқан сыңайлы. Әсіресе жас буын үшін тәрбие көзінің бірі десек артық айтқандық емес.
– Бюджет қаржысын талан-тараж еткен талайларды заң тұрғысында жазаладық, түрмеге отырғыздық. Бірақ онымен сыбайлас жемқорлық аяғын тартқан жоқ. Қоғамның осы кеселіне қарсы күрестегі әлемдік озық тәжірибелерді саралай келе, сыбайлас жемқорлықтан тазарудың өзге жолын іздедік. Оны біздің елімізде қоғамдық дерт деп қарап, адамгершілік жолмен емін іздеу, жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптастыру қолға алынды, – дейді Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Қостанай облысы бойынша департаментінің бастығы Салауат Мүксімов.
Қоғам мүшелерінің арасында жемқорлық дертіне қарсы мәдениетті қалыптастыруға бағытталған жұмыстар нәтижесіз емес. Өткен жылы облыста 46 шенеуніктің жемқорлық ісі әшкереленіп, ісі сотқа берілген. Бір қарағанда аз емес секілді. Бірақ алдыңғы жылы бұл көрсеткіштің 55 болғанын ескерсек, аяғын басардан бұрын арды ойлағандардың қатары молайғандығы байқалады. Халқымыздың «шырынға шыбын үймелейді» деген өмірден ойып алғандай тәмсілі сыбайлас жемқорлық дертінен арыла алмай келе жатқан мемлекеттік сатып алу нысанына арналғандай болады. Республика бойынша жемқорлықтың 10-12 пайызы тек осы мемлекеттік сатып алу айналасында орын алады. Соңғы екі жылда Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі бағаны «үрлеудің» бетін қайтарып, одан келетін 7,3 млрд теңге шығынның алдын кесті. Ал Қостанай облысында 2018 жылы ғана Мемлекеттік сатып алу арқылы алынатын жанар-жағар- май, кеңсе заттары, азық-түлік секілді тағы басқа тауарларға көтерілген артық баға 5 725 470 теңге болғаны анықталды.
– Мемлекеттік сатып алу үдерісін қанша автоматтандырғанмен, қызметтер электронды формаға көшірілгенімен сыбайлас жемқорлар иненің жасуындай тесіктен жылмаңдап өтіп кетеді, – дейді С.Мүксімов.
Елімізде жыл өткен сайын жемқорлық дертін жою үшін түрлі амалдар мен шаралар өткізіледі, заң да жетілдіріліп келеді. 2015 жылы «Қоғамдық кеңестер туралы» заң қабылданып, 2016 жылдың қаңтарынан бастап күшіне енді. Алайда, жергілікті жерде құрылған қоғамдық кеңестер қазір бюджет қаржысының тиімді жұмсалуын бақылайтын, жемқорлыққа тәуекел жасайтын нормалардың алдын алатын тәуелсіз бақылаушыдан гөрі, мәслихаттың баламасы секілді сипат алып бара жатқандай.
Қоғамымызда жемқорлық тәуекелге итермелеп тұратын тұстар баршылық, әрине.
– Мысалы, Ресейден Қазақстанға келетін ауыр машиналардың жүгі белгіленген өлшемнен асып кеткенде, олар артық салмақ алып өткені үшін ақы төлеуі тиіс. Ал жүк иелері Ресейден Қостанайға алдын ала жеңіл көлігімен келіп, Облыстық көліктің бақылау инспекциясынан қажетті рұқсат құжат алады. Сонау жерден Қостанайға келмей-ақ, цифрландыру заманында арақашықтықтан қанша артық жүк әкелетінін хабарлап, ақшаны электронды аударуға неге болмасын? Шекарадан өткенде жүк салмағын өлшейтін таразы, басқа да анықтау құралдары жетерлік. Міне, осы жерде жемқорлық тәуекелі жоқ деп айтуға бола ма? Алдағы уақытта осындай мәселелердің «жұмбағы» шешіліп, мөлдірлік қамтамасыз етілуі тиіс, – дейді департамент басшысы.
Мемлекеттік қызмет көрсетуде азаматтардың шенеуніктің алдынан өтуі жең ұшынан жалғасуды тудыратыны әбден дәлелденген көрініс. Сыбайлас жемқорлықтың 70 пайызы шенеунік пен азаматтар жолының тікелей түйісуінен туындайды екен. Бүгінгі мемлекеттік қызмет көрсету саласын цифрландыру сыбайлас жемқорлықтың алдын кесетін басты құралға айналды. Бұл шенеунік пен азаматтардың тікелей байланысына жол бермейді және мөлдірлікті қамтамасыз етеді. Өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда электронды формада қызмет көрсету көлемі 2 есеге артты.
Азаматтарды мемлекеттік қызметке алу үшін департамент басшылығы барлық аудандар мен қалалар әкімдерімен сөйлесіп, конкурстар тәртібін өзгертуді ұсынды. Мысалы, қазір мамандар іссапарға шықпай-ақ, кез келген аудандар мен қалаларда өткен конкурсты «скайп» арқылы қарап отырады. Сондықтан бос орын конкурсына жергілікті жерде ешкімнің де ықпалы жүрмейді, мөлдірлік те осылай біртіндеп қалыптасады.
Мемлекеттік қызмет және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл департаменті қызметкерлерінің өзі адалдық пен әділдік салтанаты үшін қызықты бастамалар көтеріп отырады. Мысалы, әр аптаның жұма күні қызметшілер жұмысқа «галстуксыз» еркін киіммен келеді. Күнделікті қызметте бастығына бағыну ретімен оның алдында артық бір ауыз сөз айтпайтын қызметшілер жұмадағы дөңгелек үстел басында еркін пікірлеседі, ұсыныстарын айтады. Департамент бастығы Салауат Мүксімовтің тағы бір бастамасымен қызметшілер «Полиграф» техникалық құралы арқылы психофизиологиялық тексеруден өте бастады.
– Ұжымда оған ешкімді мәжбүрлемейміз, тек ұсыныс жасаймыз. Егер «Полиграф» олардың мінез-құлқындағы жемқорлыққа күдік келтіретін жағдайларды «айтса» да, оны жұмыстан шығармаймыз. Бұл тек тәжірибе ғана. Халқымыз «алтын көрсе, періште жолдан таяр» десе де, психолог мамандардың пікірінше, рухани құндылықтарды жоғары қоятын адам өзгенің есебінен баюға бара қоймайтын көрінеді. Бұл тәжірибе нәтиже көрсетсе, ол алдағы уақытта мемлекеттік қызметшілер мен лауазым иелерінің моральдық тазалығы үшін жасалатын шараның бірі болса деген тілек еді, – дейді С.Мүксімов.
Осыдан мың жылдан астам бұрын Әбу-Насыр әл-Фараби бабамыз «Қайырымды қала тұрғындары» деген трактатында: «Әділеттілік дегеніміз – бұл ең алдымен, қаланың барлық тұрғындарының үлесіне тиетін ортақ игіліктердің бөлінуі және бұдан кейін олардың арасына бөлінген сол игіліктердің сақталуы. Бұл игіліктер – аман-саулық, байлық, қадір-құрмет, алатын орын және олардың қатысы болуы мүмкін басқа да сондай иігіліктер» дейді. Бабаның бұл тұжырымының маңызы бүгін артпаса, кеміген жоқ. Халық әркімнің маңдай тер үлесі бар бюджет қаржысының көптің несібесі үшін тиімді жұмсалуын сеніп тапсырған әр шенеунік адал болса, әділдік орнығады. Сонда сыбайлас жемқорлықтың да мысы басылады.
ҚОСТАНАЙ