Қара шал өзіне дейінгілерден ілгенін айтады. Өзіне дейінгілер де өзіне дейінгіден естіген. Қай-қай заманда айтылыпты осы сөз? Кім тергеген? Оның алғашқы авторы – халық. Білеріміз осы ғана. Бір адамның басынан өткен өмірден ғана алынбайтынын да білеміз. Ғасырлардан келе жатқан кеп. Әбден дәлелденіп, аксиомаға айналған ұғым. Ол аксиомаға өту үшін де сансыз ғасырлар керек болған шығар.
Рух бар жерде ел, халық бар. Ел мен халық сыйған жер бар. Егер осы елде, осы жерде жаралғанымыз рас болса, осы халықтың ішінен шыққан ұлы болсақ, көлін қорғаған қызғыштай қайрат қылмасақ, тірі болып керегі не? Ел мен жердің шылауына оралып, қорлыққа да, азапқа да төзіп, табан тіреп тұрып алуымыз керек қой. Еңсемізді түсірмей, түпкі жеңіс біздікі деп үміт отын кеудеге тұтандырып, Махамбет тәрізді «күндердің күні болғанда бас кесермін жасырманның» ісін істеп, азаттықтың болат кездігін ашу мен ызаға малып, кезеңімізді күтпейміз бе. Қазақтың төзімі бұған жетті, шынында да. Кезеңі туғанда ақ алмастай атылдық!
Қазақ халқы ХVІІІ-ХХ ғасырлар аралығында екі бірдей зор майданды көрді. Отан соғысы мен Ұлы Отан соғыстары есімізде қалды. Екеуінде де халқымыз қырылды, қанға батты. Екеуінде де еліміз егілді, жанға батты.
Рухтың беріктігі, тұтастығы тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде де мақсатқа жеткізді. Жаратылысында бауырмал мейірбан қазақ баласы тыңға келгендерді өз бауырларындай жылы қарсы алды. Жерімізден жер бердік. Араласып кеткеніміз соншалықты, біз тұрған жерде олар бізден бірнеше есе көп халыққа айналды. Тілімізді де араластырып жібердік.
1921-1922 жылғы, 1931-1932 жылғы қатты ашаршылықта Торғай халқы бас сауғалап босып кетті. Бейшараларға ешқандай көмек ұйымдастырылмады. Елге нәубет төнгенде, ер-азаматтар не бітірді?
Геноцидтік саясат құрбаны болып қалың қазақ кете барды. Қостанайдың түбіндегі Воробьевка орыс шаруалары мекендеген қоныс сап-сау аман қалды да, соның іргесіндегі 4-5 шақырымда орналасқан Бекберген ауылының 62 отбасы түгел аштықтан қырылып кетті, небәрі бір-екі бала ғана орман кезіп, шөп жеп, тамыр жеп өмірін жалғастырып әкетті. Сол аман қалған бала Бақыткерей Әбітаевпен көзі тірі кезінде кездескенбіз, сол айтқан. Рухы басылып қалған қазақ өл десең өлді, тұр десең тұрды. Рухты көтеретін ер-азаматтар ұсталып кетті.
Торғайдың аш-арықтары солтүстіктегі астықты өңірге қарай ағылды. Жеткендері жетті, жетпегендері жеткен жерінде көмілмей қалды. Әулиекөл кентіндегі қазіргі автовокзал тұрған жер онда тасқын су өтетін сай аңғары екен. Торғайдан жүдеп-жадап, мойны ырғайдай, биті торғайдай болып жеткен құр сүлдері қалған аш-арықтар арқасын сайдың жарына беріп, демалып отырған қалпы о дүниелік боп кете барады екен. Алдыңғы жылдары жасы тоқсанға келген, кезінде белсенді комсомол болған орыс әжеміз ашаршылық жылдарын еске түсіріп, осы жайттарды айтып берді. «Аштан өлгендерді көметін комиссия, күш-көлік ұйымдастырдық. Комсомолдар арбаға тиеп, жалпы молаға жеткізіп үлгере алмайтынбыз. Аш-арықтар үсті-үстіне қаптап келіп жатады, демаламыз деп қисая кеткеннен тұрмайды. Жағдайымыз солай еді» деген кейуана.
Сол босқындар бір тілім нан, бір қасық суға зар болған, даладағы құрт-құмырсқа, қара тышқанды талғажау етуге де шамалары келмей, өзегін аштық алып кеткен ел адамдары еді. Ал ашаршылық құрбандарын қаңғытқан – тағдыр тауқыметі. Арасы жер мен көктей ғой. Олардың есі шықты, жанталасты, бар тапқаны ала түзді бетке алып жан сауғалау болды. Ондай міскіндерде рух қала ма. Рух сау дүниеде тұрады, саулық өмірде қонақтайды емес пе. Кейін, естерін жиған соң, 1954 жылдардан бастап олар туған жері Торғайына қайта жинала бастады. Торғай даласы тағы да той-томалаққа толды. Бірақ та ашаршылықта жеген құйқаның дәмі ауыздан кетпейді дегендей, туған Торғайына қайта оралған әкелерімізде ащы өмірдің запыраны мәңгілік қалып қойды. Ол запыран Торғайда нарық дүниесі басталып, қаржы-қаражат жолдары жабылып, өмір ащы бола бастаған шақта тағы да жүректі айнытып, өзін сақтап қалу инстинкті оларды жайлы жерлерге қайта қоныс аударуға мәжбүр етті. Торғайдың 28 мыңдай халқының 10 мыңы көшіп кетті. Кейін, естері кірген соң туған жеріне олар бәрібір оралар деген сенімге иланбайсың. Өйткені бұл көшкіндердің менталитеті бөлек. Ділінде де өзгешеліктер байқалады. Қанша дегенмен де, орыс-орманмен араласып өскендер. Ата-баба рухынан айырылып қалғандар.
Әңгіменің бәрі ұлттық рухқа келіп тіреледі. Ұлттық рухты ұлттың қанында сақтап қалу үшін, одан мәңгілік ажырамау үшін өмір сүріп келеміз ғой. Оның мәнісі – бүгінгі Қазақстан еліміз! Ғасырлар желісінде жайымыз қандай болғанда да, жеттік, жеткіздік елді. Бізбен тарихтас елдердің талайының қазір ізі де жоқ. Рухы күлге айналды. Енді олар қайтадан тірілмейді, аңыздарда, ертегілерде ғана өмір сүреді. Біз қазақ елі де солардың кебін киюге аз-ақ қалдық емес пе. Енді біз нағыз рухтық өрлеу кезеңімізге енгенде, рухымызды қанымызда сақтап отырғанымызда, жазатайым көз жазып қалуымыз да мүмкін емес пе.
Рух күші! Ол – дүниені жаңғыртады, адамзат баласын асқақ қиялға бөлейді. Ел рухы – оның тәуелсіздігінің басты кепілі. Ел рухын тұтастай көтеріп тұрған ғаламат күш не десек, ол – біздің өзіміз жаратылған ғаламшарымыздың кеңістігіне сыйымдылығымыз, қажеттілігіміз, алдымен өзіміздің қажет екенімізді сезіну, одан соң, өзгелердің де барын мойындау, бір-бірімізсіз өмір сүре алмайтынымызды білу деп түсінемін. Егер менің өзгелерге қажеттілігім болмаса, мен шеттеп қаламын, онан соң қағажу қалған мені әлдекім иектеп әкетеді. Егер мен қажет екенмін, олар менімен санасады, өйткені мен де олардың өздері тәрізді тең жанмын, ешкімді басындыра алмаймын. Жаратылысым күшті. Жасаған мені де ешкімнен қор қып жаратпаған. Қор болар болсам, ол менің әлсіздігіме, өзіме байланысты. Рухым бойымда толып тұрғанда, мен кімге тәуелді болмақпын.
Алайда, Жаратқан да мені босқа жарата салмаған, бойыма рух салып жаратқан. Өмірдің басқаға да, маған да бөліскен қасиетін мен неге құндап ұстай білмеймін? Мәселе осында! Рухты үнемі биік ұстау менен ең бірінші талап етіледі. Мен дегенім – барша қазақ қой. Менің осы уақытқа дейін ғасырлар қойнауынан өтіп келгенім де, тәуелсіздікті армандап жүріп жеңіп алғаным да, бостандығым, егемендігім, азаттығым, өз жерім, өз елім дейтін мақтанышым да рухымның арқасында сақталды. Осы рух мені әлі де шексіз биіктерге шығарады. Рухым тұрғанда, өмірдегі кездескен анау-мынау қиындықтардан мен асып өте аламын. Оған нақты мысал айтайын. Жұрттың аузынан түспей жүрген, елімнің жазылмай қызыл шақа күйінде тұрған бір жарасы Арқалық қаласында соңғы рет тағы бір болып қайттым. Бұл – жартылай өшкен қала! Соған қарамастан, осында адамдар тұрып жатыр. Осы қалаға көшіп келушілер де табылып жатыр.
– Жағдай қалай? – десеңіздер, халық: «Жақсы, жақсы», – дейді.
– Мынадай жағдайда да жақсы ма? – дейсіз.
– Былтырғы, алдыңғы жылдардан жақсы болған соң айтамыз ғой. Бұдан да жаманына төздік. Мынау қайран қала туған жеріміз болған соң, шыдауға тура келді. Қазір жылу да, жарық та беріледі. Қаланың жылусыз бөлігін бөліп тастадық қой.
– Бұл қаладан не күнкөріс табасыздар?
– Зейнетақы, жәрдемақыны уақтылы алып тұрамыз. Ауылда да осы тірлік қой. Әйтеуір ақшаға мұнда базары бар ғой, – дейді халық.
Тозып, бітіп жатыр десең де, ел Арқалықты қимай қалып қойған. Елдің рухын Арқалық ұстап отыр екен. Арқалықты ұстап отырған – осы халық. Педагогикалық институтты ұстап отырған да – осы халық. Халықты ұстап қалған – пединститут, инфрақұрылымдар. Ел мен қала рухтасып кеткен. Бірінсіз-бірінің күні жоқ. Арқалыққа сырттан келгендердің бәрі келген жағына әлдеқашан тайып тұрған. Ал ол тайып тұрғандар Арқалық туралы неше түрлі сұрқия әңгімелерді таратты. Өзінің халқы – қаласы өліп жатса да еміреніп бауырында қалып қойды. Міне, ащы шындық осы.
Сонда бұларды тебірентіп отырған не? Әрине, елінің өшпеген рухы! Ол рух әлі өшкен жоқ! Өшіп, өліп қалуы да мүмкін ғой. Ұлттық рухтың өзі туған жерге деген махаббаттан тұра ма дейсің. Шынайы махаббат қана рухымызды жарқырата түседі. Арқалықтықтардың ештеңеге қарамастан, өз қаласын сақтап отырғандары – соның белгісі. Әйтпесе, Арқалықта болмай, оны көрмей, тылсымын түсінбей, бұл қалаға сын таға беру адамгершілікке жатпайды. Оған көмектесуіміз керек, ұлттық рухымызды оны көтеруге жұмсауымыз адалдық болар еді. Арқалықтың ендігі қажеті жоқ деушілер бар. Бәрі де босқа сөйлейді. Халық отырғанда, ешқайда қозғалмаймыз, бізге осы Арқалық өмірге жарайды деп, оны сүйген елі барда, Арқалық қайда кетпекші. Рух күші оны осылай ұстап отыр. Рух күші барлық жерде осылайша болсыншы, мұртымызды балта шаппайды!
Есенгелді СҮЙІНОВ,
ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
НҰР-СҰЛТАН