Қазақстан саяси ғылымдар қауымдастығы өткізген келелі кеңесте сарапшылар тобы екі тақырыптың төңірегінде пікір алмасты. «Сайлау науқанының сабақтары» атты алғашқы бөлімде қазақстандық сарапшылар халықтың саяси белсенділігі артқанын, сайлау әділ әрі бәсекелі болғанын айтып, еліміздің алдағы даму бағдары турасында сөз қозғады.
Алдымен «Transparency Kazakhstan» қоғамдық қоры қамқоршылық кеңесінің төрағасы Марат Шибутов сайлау науқанының қорытындысына тоқталып, экзит-пулдың нәтижесі Қазақстанның саяси алаңына өзгеріс енгенінің көрінісі екенін айтты.
«Біріншіден, Әміржан Қосановтың сайлаушылардың 15 пайыздан аса дауысын жинағанын айтуға болады. Бұл – ел тарихындағы жалпы оппозиция атынан түскен кандидаттардың ішінде ең жоғары көрсеткіш. Бұған дейін тек Серікболсын Әбділдин ғана 12 пайыздан көп дауыс жинаған. Екіншіден, билік тарапынан әлеуетті кандидат ретінде сайлауға алғаш рет Нұрсұлтан Назарбаев қатыспады. Үшіншіден, сайлауға түскен алғашқы әйел кандидаттың 5 пайыз дауыс жинағанын да ерекше атап өткен жөн. Бұрын тек облыстық көлемде танылып келген Дания Еспаева үшін бұл жақсы нәтиже. Ал жалпы сайлаушылардың 77,4 пайызының дауыс бергенін орташа деңгейде, ел дамуының бағдарын айқындауға жеткілікті деп ойлаймын. Сондай-ақ ел өңірлерінің белсенділігіне де мән беру керек. Әрине бұлардың ішінде үш мегаполистің көрсеткіші ерекшеленеді. Бұдан біздің ақырындап саяси шындықтың жаңа сатысына көшіп жатқанымыз байқалады. Елордада өтіп жатқан қарсылық митингісі туралы айтып өтсек, онда жиналған жұртпен диалогқа келу өте қиын. Өйткені олардың арасында көшбасшы жоқ, бір идеологияға тоғыспаған, әрқайсысының өз айтарлары бар. Бұл мәселені тек кең ауқымды саяси реформа ғана реттей алады. Халықтың жай-күйін жете түсінетін, солардың тілінде сөйлесе алатын саясаткерлердің дәуірі келе жатыр», деді Марат Шибутов.
Ал Қазақстан саяси зерттеулер қауымдастығының вице-президенті Айдос Сарым: «Қасым-Жомарт Тоқаевтың жеңетініне күмәнім болған жоқ. Бір жағынан оның жеңісі заңды болғанын мойындау керек. Бұл сайлауды Қазақстан қоғамы мен әлемдік қоғамдастық мойындаса, болашақта үлкен саяси науқандарға жол ашылады. Елдің демократиялануын, қоғамның өзгергенін айқын, анық көрдік. Кейбір сайлау учаскелерінде Әміржан Қосановтың басым дауысқа ие болуы көп нәрсені аңғартады. Қоғам Әміржан Қосанов үшін ғана емес, өзгерістер үшін дауыс беріп жатыр. Халық осылайша жүйеге қозғау салу үшін үн қосты. Осыдан дұрыс қорытынды шығару атқарушы биліктің басты бағыты болу керек. Тоқаевтың өзі дауыс беріп шыққаннан кейін өзгеріс керектігін мақұлдап, оппозицияны, өзге ұстанымда жүрген азаматтарды диалогқа шақыратынын жеткізді. Алдағы сайлаулар жаңа тәртіппен, жаңа үрдіспен өтіп, күмән-күдіктердің санын азайту қажет», деді.
Сөз кезегі «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботаревке келгенде, ол сайлау кезінде партиялардың белсенділігіне қатысты әңгіме өрбітті.
«Бұл сайлауға ұйымдар атынан түскен кандидаттарды айтпағанда, төрт партияның өкілі қатысты. Партиялардың белсенділігіне келсек, алдымен олардың көшбасшылары қатыспағанын атап өткен жөн. Басты партия Nur Otannyń атынан алғаш рет Нұрсұлтан Назарбаев емес, оның ізбасары Қасым-Жомарт Тоқаев қатысты. Елбасы түспеген сайлаудың деңгейі де өзгеше болды. Сонымен қатар бұл сайлаудан «Ақ жол» партиясынан Азат Перуашев пен «Ауыл» партиясынан Әли Бектаевты көрген жоқпыз. Ал халық коммунистері атынан шыққан Жамбыл Ахметбеков бұрынғыға қарағанда бұл сайлауда сылбыр жұмыс істеген сыңайлы. Егер сайлауға партиялардың бірінші тұлғалары түскенде, бәсекенің көрігі қызар еді. Мәселен, президенттікке кандидаттардың дебатында Әли Бектаевтың әжептәуір әлеуетін байқадық. Дегенмен, Төлеутай Рақымбеков те халыққа агроөнеркәсіп саласының мәселелерін жақсы жеткізді. Соған қарап алдағы Парламент сайлауларында «Ауыл» партиясының қуаты артады деп топшылауға болады. Сондай-ақ «Ақ жолдың» атынан түскен Дания Еспаева да жақсы нәтиже көрсетті. Алайда басты партиямен қалғандары барынша бәсекелесе алмағандықтан, «Ұлт тағдыры» ұлттық-патриоттық қозғалысы атынан кандидат болып тіркелген Әміржан Қосанов екінші орынды иеленді», деді Андрей Чеботарев.
Ал конференцияның екінші бөлімі «Сайлау. Сырттан көзқарас» деп аталып, АҚШ, Израиль, Әзербайжан және Беларусь елдерінен келген сарапшылар өз ойларын білдірді. Халықаралық сайлау жүйесін сараптау орталығының президенті, израильдік Александр Цинкер:
«Биыл әлемде көптеген сайлау өтіп, әрқайсысы әртүрлі сипатқа ие болды. Мәселен, Армениядағы сайлау бейбіт түрде өтсе, Украинадағы сайлау қатаң болды әрі жастардың белсенділігі артып шоуға айналып кеткендей әсер қалдырды. Ал Қазақстан өз жолынан жаңылмай, Президент сайлауы дәстүрге сай өтті. Біз мұндағы сайлау процесін біраз бақылап, кімнің алға шығатыны туралы болжам жасадық және ойлағанымыз дұрыс шықты. Қасым-Жомарт Тоқаев елдегі тұрақтылықтың сақталуына кепіл болып, осы күнге дейін Қазақстанда қолға алынған мақсатты бағдарламалардың жүзеге асырылуы одан әрі жалғаса береді деп ойлаймын», деді.
Бұдан кейін әзербайжандық саясаткер Фархад Маммадов Қазақстандағы сайлау науқаны әлемнің назарында болғанын айтып, билік транзитінің Орталық Азия елдеріне ықпалы жөнінде баяндады.
«Қазақстан – аймақтағы маңызы мен салмағы зор мемлекеттердің бірі. Сондықтан осы елде өтіп жатқан кез келген процесс қалай болса да көрші елдерге ықпал ететін болады. Президенттікке кандидаттардың халыққа ұсынған сайлауалды бағдарламаларына ерекше көңіл бөлінді. Әсіресе шетелдік сарапшыларды кандидаттардың сыртқы саясат тұрғысындағы ұстанымдары қызықтырды деген ойдамын. Бұл мемлекет – тоғыз жолдың торабында тұрған мемлекет. Дәл осы жерде Еуразиялық экономикалық одақ пен Қытайдың бастамалары түйісіп тұр. Әлбетте, Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан реформалар мен жобалар ең бірінші кезекте ел халқы үшін жасалу үстінде. Сондай-ақ бұл елдің алдағы даму бағдарының көрші елдерге де әсері мол», деді Фархад Маммадов.
Сонымен қатар аталған жиында Президент сайлауының ерекшеліктері талқыланғанда, жастардың белсенділігіне қоса, қазақтілді қоғамның өскені айтылды. Саяси науқандар бұқара халықпен мемлекеттік тілде сөйлесу арқылы ортақ мәмілеге келе алатынын, тіл бірлік пен тұрақтылықтың тірегі екені атап көрсетілді.